Τα πολιτικά χαρακτηριστικά της εξέγερσης

Aπό τις πολυάριθμες ερμηνείες που έχουν υπάρξει για τον Μάη του ’68 έχουν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον οι ερμηνείες του Κορνήλιου Καστοριάδη, του Ενγκάρ Μορέν (Edgar Morin) και του Κλοντ Λεφόρ (Claude Lefort), που υπάρχουν στο παρόν βιβλίο, για τρεις κυρίως λόγους. Πρώτον, και οι τρεις έζησαν από κοντά τα γεγονότα, συμμετείχαν σε αυτά και έγραψαν εν θερμώ την ώρα που αυτά συνέβαιναν. Δεύτερον, επανήλθαν και οι τρεις έπειτα από είκοσι χρόνια και ξανάγραψαν πιο νηφάλια γι’ αυτά.

Η χρονική απόσταση των είκοσι ετών δίνει στους τρεις στοχαστές τη δυνατότητα να επανεκτιμήσουν τις απόψεις τους ή να απαντήσουν σε άλλες προτεινόμενες προβληματικές ερμηνείες. Και εδώ βρίσκεται ο τρίτος λόγος: οι πάμπολλες εχθρικές ερμηνείες των διανοουμένων για τον Μάη του ’68 ποικίλλουν από το ένα άκρο στο άλλο, με συνέπεια ο αναγνώστης να βρίσκεται σε πολύ δύσκολη θέση να εκτιμήσει τα γεγονότα. Το παρόν βιβλίο προσφέρει αξιόπιστες ερμηνείες και γι’ αυτόν τον λόγο είναι μοναδικό.

1. Ο Εντ. Μορέν στο κείμενό του αναρωτιέται εάν πρόκειται για προλεταριακή ή νεανική επανάσταση. Αναγνωρίζει, πάντως, την ελευθεριακή και εξισωτική διάστασή της, η οποία καταδικάζει κάθε εξουσία που δεν έχει εκλεγεί και δεν είναι ανακλητή, καθώς και τη βαθιά ανάγκη να δημιουργήσει μια κοινή διαχείριση του πλούτου της ζωής. Επισημαίνει πως, πρώτη φορά μέσα σε μια αναπτυγμένη δυτική κοινωνία, αναδύθηκε ένας γνήσιος κοινοτισμός, απεγκλωβισμένος από κάθε σταλινισμό, μαρξισμό-λενινισμό και μπολσεβικισμό, έγινε συγκεκριμένη επιθυμία, βιωμένη από χιλιάδες σπουδαστές, εργάτες, μαθητές και άλλους, στις πιο αγωνιστικές εστίες της «επανάστασης χωρίς πρόσωπο».

«Επανάσταση χωρίς πρόσωπο» σημαίνει για τον Μορέν επανάσταση με χίλια πρόσωπα: εκρήξεις φιλελεύθερες και ελευθεριακές, ποικίλες εξεγέρσεις περιφερειακές, επαρχιακές, αγροτών, εργατών, φοιτητών, μαθητών, διανοουμένων, υπαλλήλων, εξεγέρσεις κατά των εξουσιών και της Εξουσίας, προσπάθειες αυτονόμησης, αποκεντροποίησης, αυτοδιαχείρισης, μεγάλη ορμή για μια καλύτερη ατομική ζωή, για αλλαγή των συσχετισμών μέσα στην επιχείρηση και στην κοινωνία. Μιλάει για επιθυμία ελευθερίας - ισότητας - αδελφοσύνης, ως επανάληψη του τρίπτυχου του 1789, σε σύγχρονα συμφραζόμενα. Επισημαίνει την αντιαυταρχική, αντιιεραρχική πτυχή του κινήματος, την άμεση δημοκρατία, τις διαρκείς συνελεύσεις, τις ανακλητές επιτροπές, τα συμβούλια, τις επιτροπές δράσης που θα μπορούσαν να εξελιχθούν σε επιτροπές συνδιαχείρισης ή αυτοδιαχείρισης.

Στο δεύτερο κείμενό του, είκοσι έτη μετά, ο Μορέν αναιρεί τον δοξαστικό τόνο για την επανάσταση, παραμένοντας όμως γενικώς και αορίστως υπέρ μιας μεγάλης αλλαγής στις ανθρώπινες σχέσεις, στα έθνη, στις κοινωνίες, στις ομάδες.

2. Ο Κλ. Λεφόρ, από την πλευρά του, κάνει λόγο για «επαναστατικό κίνημα» και «επανάσταση», αναφέρει δε κάποια χαρακτηριστικά, όπως την αντίθεση στους διευθύνοντες, στην ιεραρχία, στο αυστηρό πρόγραμμα που ορίζει η κομματική λογική. Επίσης τη γενική αμφισβήτηση, την ιδέα ότι η άμεση προκλητική δράση θα μπορούσε να προκαλέσει νέες δυναμικές, νέες ρωγμές, κάποιο «ρήγμα» στο πολιτικο-κοινωνικό σύστημα. Βλέπει εντούτοις στο «επαναστατικό κίνημα» έναν ρεαλισμό, διότι αυτό δεν θέλησε να καταλάβει την εξουσία, δεν είχε την ψευδαίσθηση μιας καλής κοινωνίας που θα ήταν απελευθερωμένη από αντιφάσεις, πράγμα που σημαίνει πως «η επανάσταση ωρίμασε».

Στο δεύτερο κείμενό του, είκοσι έτη μετά, ο Λεφόρ δεν πιστεύει ότι ο Μάης ήταν επανάσταση, ούτε ότι η κοινωνία προέβη σε εξέγερση, ούτε ότι άφησε κάποιο σημάδι αισθητό. Εφερε μόνο μια αταξία, μια αναταραχή, μια «άγρια δημοκρατία», στην οποία γεννήθηκε μια καινούργια γλώσσα και ένας νέος τρόπος δράσης, μια απελευθέρωση και ένας δημόσιος χώρος. Το κύριο που βλέπει στην εξέγερση είναι η διάλυση των θεμελιωδών στερεοτύπων του κοινωνικού βίου, η άρση των απαγορεύσεων και η ανατροπή των συμβάσεων, ο αγώνας κατά του δογματισμού, του αυταρχισμού και της γραφειοκρατίας. Επισημαίνει το πάθος, τον ενθουσιασμό, τη διάθεση για κουβέντα με τον άγνωστο διπλανό. Από την άλλη, ο Λεφόρ δηλώνει υπέρ της αταξίας και όχι της τάξης.

3. Ο Καστοριάδης, στο κείμενό του, που έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο «Η προδρομική επανάσταση», πιστεύει πως το κίνημα ανακάλυψε ως βασικό σχίσμα της κοινωνίας τη διαίρεση ανάμεσα σε διευθύνοντες και εκτελεστές, σε αυτούς που λαμβάνουν τις αποφάσεις και σε αυτούς που τις εκτελούν. Αυτό φάνηκε και στις επιθυμίες για αυτοκαθορισμό, αυτοοργάνωση, αυτοκυβέρνηση και αυτοδιαχείριση. Η αναγνώριση της διαίρεσης αυτής επαναφέρει στο προσκήνιο την πολιτική ως συλλογική δραστηριότητα, όπως απέδειξε η μεγάλη έκρηξη άμεσης συμμετοχής των ανθρώπων σε συνελεύσεις, διαδηλώσεις, επιτροπές δράσης, σε οδοφράγματα, πρωτοβουλίες, σε διαλόγους και συζητήσεις παντού, εναντίον κάθε γραφειοκρατίας: στο κράτος, στο πανεπιστήμιο, στην επιχείρηση, στα κόμματα. Ο Καστοριάδης συμπεραίνει: «Ο,τι και αν επακολουθήσει, ο Μάης εγκαινίασε μια νέα περίοδο της παγκόσμιας ιστορίας».

Ομως διαπιστώνει αδυναμίες και ελλείψεις στην εξέγερση, τις οποίες εξηγεί με την ανυπαρξία ενός ισχυρού «επαναστατικού» κινήματος που θα προπαγάνδιζε τη συγκρότηση αυτόνομων απεργιακών επιτροπών στην αρχή, και κατόπιν εργατικών συμβουλίων, έτσι ώστε αυτά να αποκτήσουν διευθυντικό ρόλο. Η αδυναμία φάνηκε κυρίως στην απροθυμία των εργατών να υπερβούν τις οικονομικές διεκδικήσεις και να συμπλεύσουν με τις προθέσεις των φοιτητών για ευρύτερη πολιτική και κοινωνική αμφισβήτηση. Για τη συγκρότηση ενός «επαναστατικού» κινήματος, ο Καστοριάδης προτείνει συγκεκριμένες αρχές, οργανωτικές δομές, εσωτερική λειτουργία και μορφές δράσης, με βάση την αυτοοργάνωση, τον αυτοκαθορισμό και την άμεση δημοκρατία, την κατάργηση της διαίρεσης διευθυνόντων - εκτελεστών, την ανά πάσα στιγμή ανακλητότητα των οργάνων.

Οταν ο Καστοριάδης επανέρχεται στον Μάη του ’68, έπειτα από δεκαοκτώ έτη, οι τόνοι έχουν πέσει και δεν χρησιμοποιεί πλέον τον όρο «επανάσταση», αλλά τον όρο «κίνημα». Κυρίως ενδιαφέρεται να ανασκευάσει τις αστήρικτες ερμηνείες των πανεπιστημιακών Lipovetsky, Ferry, Renaut, οι οποίοι είδαν την εξέγερση αφενός ως προετοιμασία του σύγχρονου ατομικισμού και αφετέρου επηρεασμένη δήθεν από διανοοουμένους άσχετους με το πνεύμα της! Τονίζει, τέλος, ότι ο Μάης και τα άλλα κινήματα έδειξαν την εμμονή και τη δύναμη του στόχου της αυτονομίας, που εκφράσθηκε τόσο με την άρνηση του καπιταλιστικού-γραφειοκρατικού κόσμου όσο και με τις καινούργιες ιδέες και πρακτικές της συλλογικότητας και του κοινοτικού πνεύματος που επινόησαν ή διέδωσαν αυτά τα κινήματα.

4. Οι τρεις στοχαστές συμφωνούν στα κοινωνικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά της εξέγερσης. Οπως επισημαίνουν, το 1968 η άμεση δημοκρατία υπήρξε η κύρια επιδίωξη του κινήματος ως μορφή και ως περιεχόμενο, πρώτη φορά στη σύγχρονη εποχή. Είχε βεβαίως προηγηθεί, σε άλλες συνθήκες κομμουνιστικής δικτατορίας, η ουγγρική εξέγερση του 1956 με την αυτοοργάνωση σε εργατικά συμβούλια. Αυτή η επιδίωξη προετοιμάσθηκε από την καταλυτική αμφισβήτηση της ιεραρχίας, της γραφειοκρατίας, της άνωθεν καθοδήγησης, από την κριτική στα κόμματα, στις εκλογές, στους αντιπροσώπους και στις ιδεολογίες, ιδίως τη μαρξιστική-λενινιστική. Προκλήθηκε έτσι στο σύστημα και στην κοινωνία ένα ρήγμα (προτιμώ την απόδοση του γαλλικού όρου brèche με τον όρο «ρήγμα» και όχι με «ρωγμή», διότι είναι πιο κοντά στο πνεύμα τόσο των τριών στοχαστών όσο και της εξέγερσης).

Διαφέρουν όμως οι τρεις στοχαστές ως προς την πολιτική αντιμετώπιση του Μάη, με πιο πολιτικό τον Καστοριάδη (1), ο οποίος τονίζει πως τέτοιες εξεγέρσεις διανοίγουν το πεδίο της ανθρώπινης ελευθερίας και υποτυπώνουν τις δυνατότητες της ανθρώπινης ύπαρξης.

* Διδάκτωρ Φιλοσοφίας

1. Περισσότερα στο κείμενό μου στο περιοδικό «Kaboom», τχ. 4.