Τέχνη της μνήμης και τα ερείπια της πραγματικότητας

Ποιος ήταν ο Β. Γκ. Ζέμπαλντ; Το ερώτημα φαίνεται βιογραφικό αλλά δεν μπορεί να απαντηθεί με τα εργαλεία της συμβατικής βιογραφίας. Μιλώντας για τον Ζέμπαλντ, αναφερόμαστε φυσικά σε έναν συγγραφέα των τελευταίων δεκαετιών του εικοστού αιώνα. Πολύ περισσότερο όμως μιλάμε για μια παράξενη όσο και συναρπαστική τροπή της γραφής, για μια μορφική ανανέωση αυτού που ο ίδιος αποκαλούσε αφηγηματική πρόζα. Και, επιπλέον, αναφερόμαστε σε ένα έργο μοναδικό, το οποίο διαμορφώνεται στη μεθόριο μιας ιδιαίτερης ατομικής φαντασίας και του προβλήματος της συλλογικής μνήμης.

Στο βιβλίο Η Ανάδυση της Μνήμης ο Ζέμπαλντ απαντά σε ερωτήσεις για το έργο του, ενώ επιφανείς μελετητές του εμβαθύνουν ερμηνευτικά σε κόμβους της συγγραφικής του πορείας. Τα θέματα περιστρέφονται γύρω από τη γραφή αλλά και το πλαίσιο ανάδυσης μιας συγκεκριμένης συγγραφικής πρακτικής.

Το συγκεκριμένο πλαίσιο υπήρξε ουσιαστικά η διαμάχη μεταξύ μνήμης και λήθης κατά τις μεταπολεμικές δεκαετίες στις οποίες η Γερμανία θεμελίωσε την ανάπτυξή της στην απώθηση του ναζιστικού κακού. Ο Ζέμπαλντ, Νοτιογερμανός των συντηρητικών καθολικών περιοχών, μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον όπου τα κρισιμότερα ερωτήματα της περιόδου 1933-1945 δεν συζητούνται. Αυτή η σιωπή γίνεται έτσι η αφετηρία και το έναυσμα της δικής του πορείας προς την ανησυχία της γραφής, ανησυχία η οποία ωριμάζει αργά μετά την εγκατάσταση του νεαρού Γερμανού στο Νόριτς της ανατολικής Αγγλίας.

Η ανησυχία και την ίδια στιγμή η μελαγχολία. Η παρατήρηση των ερειπίων, των φυσικών καταστροφών και των μεγάλων πληγών του πολέμου θα έχει έτσι σημαίνουσα διάσταση στον κόσμο του Ζέμπαλντ. Η ενθύμηση των απωλειών θα αποτυπωθεί, όπως λέει η Ρουθ Φράνκλιν, σε ένα γοητευτικό «κράμα αισθητισμού και θρήνου».

Αλλά η γραφή του Βαυαρού συγγραφέα είναι αυτή η οποία θα γεννήσει τα περισσότερα ερωτήματα στους ειδικούς: δοκιμιακή και λογοτεχνική μαζί, θέτει σε κάθε της βήμα σε δοκιμασία τη σχέση πραγματικότητας και μυθοπλασίας. Η μακροπερίοδος κομψή φράση μοιάζει να εγγράφει στους κυματισμούς της το περπάτημα του οδοιπόρου στους εξοχικούς δρόμους της ανατολικής Αγγλίας: τις συνεχείς στάσεις του και τις παρεκβάσεις των οφθαλμών και της συνείδησης που ανοίγουν καινούργια κεφάλαια στην εξερεύνηση μοναδικών ανθρώπινων πεπρωμένων και τοπίων.

Οπως παρατηρεί εύστοχα ένας από τους συνομιλητές του, η περιπλάνηση η οποία διακρίνει τη γραφή του Ζέμπαλντ μοιάζει με το βάδισμα στα «νύχια των ποδιών» ενός υπνοβάτη. Σε μια τέτοια μετακίνηση από θέμα σε θέμα και από «υπόθεση» σε «υπόθεση», το εκάστοτε συγκεκριμένο περιστατικό ή η αφηγούμενη ιστορία αποκτά μια διάσταση παραίσθησης και ονείρου. Πάνω σε αυτό το μοτίβο ο τρόπος του Ζέμπαλντ συνομιλεί με διακριτές στιγμές του παρελθόντος και του παρόντος της γερμανόφωνης λογοτεχνίας όπως τον Ανταλμπερτ Στίφτερ, τον Μάρτιν Βάλζερ και κυρίως τον Τόμας Μπέρνχαρντ.

Τόσο στις συνεντεύξεις όσο και στα δοκίμια των ερμηνευτών του μας φανερώνεται μια σύνθετη εργο-βιογραφία: πτυχές του βίου του ίδιου του συγγραφέα και του αφηγηματικού του προσωπείου στους Ξεριζωμένους, στους Δακτύλιους του Κρόνου, στο Αούστερλιτς.

Ο Arthur Lubow στο τελευταίο κείμενο του τόμου μάς λέει ότι, μιλώντας για τον Ζέμπαλντ, παρασύρθηκε και ο ίδιος στη ζεμπαλντική λογική όπου «μοιάζουν αυθαίρετα τα όρια ανάμεσα στους νεκρούς και τους ζωντανούς, ανάμεσα σε ό,τι σχεδιάστηκε και ό,τι επιτεύχθηκε, ανάμεσα σε ό,τι θυμόμαστε και ό,τι συμβαίνει στην πραγματικότητα». Στο ίδιο κείμενο, ο Lubow ανακαλεί το παράδοξο ενός ανθρώπου με πνευματώδη αίσθηση του χιούμορ και ενός αφηγητή ο οποίος πάντοτε αναδεικνύει ροπή προς τη μελαγχολία.

Σε άλλα κείμενα, ωστόσο, εγείρονται κριτικά ερωτήματα για τη χρήση της Ιστορίας και κυρίως για τη μελαγχολική ενατένιση εικόνων καταστροφής στα βιβλία του συγγραφέα. Με ποια έννοια, ας πούμε, μπορεί κανείς να βρει «κοινό μοτίβο» σε έναν μεγάλο σεισμό ή στην έκλειψη ηλίου του 1502 και στους βομβαρδισμούς της Δρέσδης από τους Συμμάχους; Ο Ζέμπαλντ, διατείνεται η Ρουθ Φράνκλιν, παρουσιάζει πάντα τα ανθρώπινα δεινά χωρίς αναφορά στα αίτιά τους, «παρά μόνο ως τμήμα ενός ευρύτερου μοτίβου οδύνης που ορίζει την ανθρώπινη κατάσταση». Η ομορφιά μιας εικόνας και η περίτεχνη ή μαγευτική αφήγηση που δημιουργεί συγκίνηση δεν συμβάλλει στην κατανόηση των όσων πραγματικά συνέβησαν. Με άλλα λόγια, αναδύεται πάντα ο κίνδυνος μιας αισθητικοποίησης της καταστροφής.

Ο Τιμ Παρκς, από την άλλη, ισχυρίζεται ότι οι εικόνες που παρεμβάλλει ο Ζέμπαλντ στα βιβλία λειτουργούν ως τεκμήρια βιωμάτων και εμπειριών. Ο ίδιος ο συγγραφέας σε μια από τις συνομιλίες του διευκρινίζει ότι οι φωτογραφίες που παρεμβάλλει στα βιβλία του πιστοποιούν τη «νομιμότητα της αφήγησης» ως τεκμήρια αυθεντικότητας, λειτουργώντας συγχρόνως και ως μορφές σύλληψης του χρόνου.

Στην Ανάδυση της Μνήμης μάς συστήνεται εν τέλει το σύμπαν του Ζέμπαλντ στις απορίες, στις εμμονές και στις αινιγματικές του συμπτώσεις. Δεν είναι ένας κόσμος διάφανων προθέσεων και χειραγώγησης του αναγνώστη προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση. Ο συγγραφέας φτάνει σε μια μορφή αλήθειας η οποία, ωστόσο, δεν είναι η αλήθεια της αιτιότητας, του «γιατί συνέβη αυτό ή το άλλο». Και αν ομολογεί ότι βρίσκει σημαντική πηγή έμπνευσης στα επιστημονικά κείμενα αδιακρίτως εποχής, ο ίδιος αναλώθηκε σε μια «στοιχειωμένη γραφή», σε μια γραφή όπου το φως συνοδεύεται μόνιμα από την ομίχλη και η διαύγεια συνυπάρχει με την καταχνιά.

Η μετάφραση του Βασίλη Δουβίτσα μαζί με την επιμέλεια του Γιάννη Καλιφατίδη προσθέτουν ουσιαστικά στο ευεργετικό αποτύπωμα του βιβλίου το οποίο λειτουργεί διπλά: τόσο ως μια «συνολική» εισαγωγή στο έργο του Ζέμπαλντ όσο και ως βιογραφικό σχεδίασμα μιας φυσιογνωμίας των γραμμάτων της εποχής μας.