Οπτικός αναλφαβητισμός

Για λόγους τυχαίους, τις τελευταίες εβδομάδες έτυχε να δω αρκετές ταινίες των πρώτων δεκαετιών του κινηματογράφου. Ταινίες βουβές και ταινίες του πρώτου ήχου, ταινίες του κλασικού Χόλιγουντ, του Χάουαρντ Χοκς και του Αλφρεντ Χίτσκοκ και ταινίες του γαλλικού ποιητικού ρεαλισμού, του Βιγκό, του Ρενουάρ και του Καρνέ. Οταν ήμουν μικρότερος η τεχνική απόσταση λειτουργούσε απέναντι στις ταινίες αυτές αποτρεπτικά.

Η επεξεργασμένη εικόνα, η ψηφιακή προσήλωση στη λεπτομέρεια με απέτρεπαν από το να μπορέσω να παρακολουθήσω ασπρόμαυρες ταινίες με θολή εικόνα και στιλιζαρισμένες ερμηνείες.

Στην πραγματικότητα ήταν η σύγκρουση ανάμεσα στην οπτική παιδεία με την οποία εκπαιδεύτηκα εν αγνοία μου μέσα από τις αφορμές της εποχής μας και του παλαιού τρόπου της εικόνας να αφηγείται και να υπάρχει. Ενώ είχα δει αρκετές κλασικές ταινίες, οι όροι με τους οποίους έβλεπα τις ταινίες αυτές τις τοποθετούσαν σε μια προϊστορία της εικόνας σε σχέση με την οπτική επανάσταση των τελευταίων δεκαετιών. Αυτή η στάση, όπως καταλαβαίνω ξεκάθαρα τώρα, δεν ήταν τίποτα περισσότερο από ένας οπτικός αναλφαβητισμός, μυωπία ειπωμένη ως ευκρίνεια.

Αν έχει νόημα να επιστρέφουμε στις πρώτες δεκαετίες του κινηματογράφου δεν είναι απλώς για να δούμε κάποιες «κλασικές» ταινίες. Είναι γιατί σε αυτές τις πρώτες ταινίες της σκέτης εικόνας και του πρώτου ήχου αρχίζουμε να βλέπουμε μια γλώσσα να γεννιέται, μια τέχνη να εφευρίσκει τους όρους της. Και ενώ τους βλέπουμε να γεννιούνται, να λειτουργούν και να παγιώνονται, αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε καλύτερα τι είναι ο κινηματογράφος.

Αν έπρεπε να περιγράψουμε συνοπτικά, θα λέγαμε πως ο κινηματόγραφος δεν είναι τίποτα περισσότερο από ιδέες με τη μορφή εικόνας. Δεν είναι απλώς ιστορίες ειπωμένες μπροστά σε μια κάμερα, καταγεγραμμένες ερμηνείες ή ενσαρκωμένα σενάρια. Είναι μια μορφή αφήγησης των οπτικών πιθανοτήτων. Το στοιχείο αυτό είναι ορατό στις περισσότερες αξιόλογες ταινίες των πρώτων δεκαετιών πριν από τους ευρωπαϊκούς πειραματισμούς της δεκαετίας του ‘60 και το New Hollywood της δεκαετίας του ‘70. Αλλά πολύ περισσότερο πριν από την οπτική αναταραχή των blockbusters της δεκαετίας του ‘80 και της ψηφιακής άλωσης της εικόνας από τη δεκαετία του ‘90 μέχρι σήμερα.

Ο οπτικός πολιτισμός τού σήμερα αντλεί από διαφορετικές πηγές και εκφράζεται σε διαφορετικά μέσα. Κατ’ αρχάς μέσα από την ψηφιακή υπερπροσφορά τηλεοπτικών αφηγήσεων των διαφόρων πλατφορμών. Η οπτική γλώσσα των σειρών στη συντριπτική πλειονότητά τους είναι περιορισμένη στα όρια της σιωπής. Ουσιαστικά διαμορφώνει ένα κινούμενο σκηνικό εντός του οποίου λαμβάνει χώρα η ιστορία των ερμηνευτών.

Η εικόνα δεν αφηγείται, απλώς δείχνει φέρνοντάς μας τελικά πιο κοντά στο θέατρο παρά στον κινηματογράφο. Ο οπτικός μας αναλφαβητισμός παγιώνεται από το μεγάλο τσίρκο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Εδώ το γραφιστικό, το οπτικά προφανές ή στην καλύτερα περίπτωση η παρωδία είναι αυτά που σημαίνουν. Δεν υπάρχει καμία οπτική γλώσσα πέρα από μια κυριολεξία στα όρια της παραμόρφωσης.

Αν προσθέσουμε σε αυτή τη συνθήκη και την υπέργηρη τηλεοπτική γλώσσα που δεν λέει να ξεψυχήσει, καταλαβαίνουμε το πλαίσιο στο οποίο κινείται η όρασή μας. Δεν είμαστε καταναλωτές εικόνων, είμαστε καταναλωτές κακών και φτηνών εικόνων. Χωρίς ιδέες από πίσω τους, χωρίς ιδέες ενδιάμεσά τους. Ενα ατελείωτο scroll down μιας πραγματικότητας σε απόλυτη αντιστοιχία με το είδωλό της. Μια ταύτιση που απλώς γεννάει σιωπή.

Ο κινηματογράφος τα τελευταία χρόνια -αν μάλιστα βγάλουμε από τη μέση τις υπερηρωικές ταινίες- βρίσκεται σε θέση άμυνας και διαρκούς συρρίκνωσης. Η μεγάλη οθόνη διαρκώς επιμερίζεται σε όλο και μικρότερα κλάσματα, σε όλο και πιο στενές οθόνες. Αυτό όμως που επιμερίζεται είναι στην πραγματικότητα η οπτική μας γλώσσα. Μια γλώσσα με ιδέες και αξιώσεις. Γιατί ο κινηματογράφος και η μεγάλη οθόνη δεν είναι απλώς μια μορφή τέχνης, είναι η ίδια η παρακαταθήκη της όρασης.