Τέχνη και ηθική

Υπάρχει μια συζήτηση η οποία αναπτύσσεται τόσο σε παγκόσμιο όσο και σε εγχώριο (έστω ετεροχρονισμένα) επίπεδο για τη σχέση της τέχνης και της ηθικής. Ή, για να είμαστε πιο συγκεκριμένοι, όχι του καθαυτό έργου τέχνης αλλά της βιογραφίας ή της κοινωνικής συμπεριφοράς και θέσης του καλλιτέχνη. Είναι μία από τις πολλές συζητήσεις που ανοίγει με διαφορετικούς τρόπους και άλλη ένταση σε διαφορετικές περιπτώσεις και με διαφορετικές αφορμές.

Ολες αυτές οι συζητήσεις μπορεί να μην οδηγούν κάπου συγκεκριμένα ή να μην έχουν πάντοτε μια αυστηρή κατεύθυνση, αλλά σίγουρα αποτυπώνουν αιτήματα και ανάγκες, δικαιώματα και διεκδικήσεις σε σχέση με το φύλο, την ταυτότητα και τα δικαιώματα των μειονοτήτων. Ο κόσμος αλλάζει. Και οι συζητήσεις περιγράφουν την αλλαγή.

«Δεν μπορεί κάποιος να είναι σπουδαίος καλλιτέχνης αν δεν είναι πρώτα σπουδαίος άνθρωπος». Η φράση αυτή μέσα στην απολυτότητά της περιγράφει λίγο πολύ ένα αίτημα και μία θέση που διατυπώθηκε κατά την περίοδο του #Μetoo τόσο στην ελληνική όσο και στην παγκόσμια εκδοχή του. Αλλά ακόμα κι αν είναι απολύτως κατανοητό πως διατυπώνεται σε μια συγκεκριμένη συγκυρία απέναντι σε συγκεκριμένες άθλιες συμπεριφορές συγκεκριμένων καλλιτεχνών, πώς μπορεί μια φράση σαν αυτή να σταθεί ιστορικά; Ο Κνουτ Χάμσουν έδωσε το βραβείο Νόμπελ του στον Χίτλερ, ο Βιγιόν ήταν μαχαιροβγάλτης και ο Ρεμπό κατέληξε έμπορος όπλων, σκλάβων και γυναικών. Ηθικά –ακόμα και με τα μέτρα της εποχής τους– οι συμπεριφορές αυτές είναι εξοβελιστέες. Μειώνουν όμως σε κάτι την αξία των έργων των συγγραφέων αυτών; Και αν ναι, η προτεινόμενη λύση θα ήταν η απαγόρευση των έργων;

Ζούμε σε μια συγκυρία απόλυτης ορατότητας και οικειότητας όπου συχνά η (αυτο)βιογραφία συμπληρώνει ή ακόμα και αντικαθιστά τον μύθο της αφήγησης. Η εξομολογητική τέχνη και η κυριαρχία της πολιτικής των ταυτοτήτων επί της αισθητικής έρχονται να συναντήσουν την κυριαρχία της ατελείωτης αυτοέκφρασης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, την κατασκευή του εαυτού στον δημόσιο χώρο μέσα από επιθυμίες, πρότυπα και ατελείωτα φίλτρα.

Τα όρια του πλαστού και του πραγματικού, του ιδιωτικού και του δημοσίου, του όμορφου και του σωστού έχουν θολώσει περισσότερο από ποτέ. Μέσα από αυτήν τη συγκυρία διατυπώνεται ένα αίτημα απέναντι στον καλλιτέχνη: Από τη στιγμή που έχει ορατότητα οφείλει να είναι και να συμπεριφέρεται ως κοινωνικό πρότυπο (ό,τι κι αν σημαίνει αυτό). Ολα αυτά όμως δεν έχουν καμία σχέση με την ίδια την τέχνη.

Κάθε καλλιτέχνης ελέγχεται και περιορίζεται ακριβώς από τους ίδιους νόμους, τις ίδιες υποχρεώσεις και τα ίδια καθήκοντα με κάθε άλλον πολίτη της εκάστοτε χώρας. Με τους ίδιους ηθικούς κώδικες με τους οποίους κρίνεται ο κάθε άλλος. Από εκεί και πέρα οφείλει να είναι απολύτως ελεύθερος εντός του πεδίου του εκφραστικού του μέσου (και δεν εννοώ εδώ φυσικά τις συμπεριφορές στις πρόβες ή κάτι παρόμοιο). Ανεξάρτητος από ηθικές ή οποιεσδήποτε άλλες επιταγές.

Η ίδια η τέχνη δεν μπορεί να είναι ένα ταξίδι προς το κυνήγι της ηθικής αρετής (όπως και αν αυτή ορίζεται). Σε οποιοδήποτε καλλιτεχνικό μέσο κι αν αναφερόμαστε, ξέρουμε πως οι σημαντικότεροι και πιο ανθρώπινοι ήρωες είναι αυτοί με τις περισσότερες αντιφάσεις. Πώς μπορούμε, λοιπόν, να απαιτούμε από τους δημιουργούς να μην είναι αντιφατικοί; Να μην περιέχουν και το λάθος, το μη ηθικό, το σκοτεινό;

Κάπου ανάμεσα στην κυριαρχία της ασημαντότητας και της καφρίλας που επιφυλάσσει για όλους μας η κυρίαρχη αφήγηση και στη διορθωτική προστακτική μιας συγκεχυμένης εκδοχής της πολιτικής ορθότητας πρέπει να επανεφεύρουμε τη σχέση της τέχνης με το ανθρώπινο. Μια περιεκτική, νέα ευαισθησία που έχει χώρο και για το λάθος, εμπεριέχει και το ηθικά προβληματικό, βρίσκει χώρο ακόμα κι αυτό που εμείς αντιλαμβανόμαστε ως πολιτικά απαράδεκτο στοιχείο μιας γενικότερης ανθρώπινης αφήγησης. Μια νέα ευαισθησία που δεν αγνοεί τις ηθικές επιταγές αλλά ταυτόχρονα δεν αντικαθίσταται από αυτές.

Αναζητούμε μια τέχνη που απαιτεί από τους δημιουργούς να βελτιώνονται διαρκώς με δημιουργικούς όρους εντός μιας κοινωνίας που απαιτεί από τους πολίτες της να βελτιώνονται διαρκώς με πολιτικούς όρους.