Σχεδιάζοντας καταφύγια για τους ξεριζωμένους

Αλήθεια, ποιο είναι το νόημα και η δυναμική της λέξης «καταφύγιο» και μάλιστα «ασφαλές καταφύγιο» στις μέρες μας; Δηλαδή μέσα σ’ αυτούς τους ταραγμένους καιρούς της παγκόσμιας μετανάστευσης;

Σήμερα, σύμφωνα με στοιχεία των Ηνωμένων Εθνών, σ’ ολόκληρο τον κόσμο, πάνω από 65 εκατομμύρια συνάνθρωποί μας έχουν εξαναγκαστεί να φύγουν μακριά από τους τόπους που γνώριζαν ως σπίτι τους.

Ξεριζωμένοι βίαια τις περισσότερες φορές από εμπόλεμες περιοχές, μέσα από εστίες- χαλάσματα από βομβαρδισμούς και εμπρησμούς.

Πολύ περισσότεροι κυνηγημένοι και σπρωγμένοι στους δρόμους με ολόκληρη την οικογένειά τους από την πείνα και τη δίψα και αμέτρητες φορές εκτοπισμένοι από την τρομοκρατία και τον ψυχολογικό εξαναγκασμό.

Κάθε άτομο μοναδικό, με μια προσωπική ιστορία. Πρόσφυγες, αιτούντες άσυλο, οικονομικοί μετανάστες, άνθρωποι εκτοπισμένοι από εμφύλιους και εσωτερικά προβλήματα των κυβερνήσεων στις χώρες τους.

Στην Ευρώπη οι πρόσφυγες και η εκτόπισή τους από τα πατρογονικά εδάφη τους είναι το καυτό θέμα που μας απασχολεί για πολλούς μήνες.

Πού θα βρουν απάγκιο όλοι αυτοί οι κατατρεγμένοι; Πού θα νιώσουν ασφαλείς; Πού μπορούν να ξεκουραστούν όλοι αυτοί οι εξ ανάγκης περιηγητές;

Αυτό το φθινόπωρο, από την 1η του Οκτώβρη και μέχρι τις 22 Ιανουαρίου του επόμενου χρόνου, το μεγαλύτερο αμερικανικό μουσείο μοντέρνας τέχνης στη Νέα Υόρκη, το MoMA, άνοιξε τις πόρτες του για μια μεγάλη έκθεση η οποία περιλαμβάνει μεταξύ άλλων και πολλές συζητήσεις ειδικών, με τον γενικό τίτλο «Insecurities: Tracing Displacement and Shelter» (Ανασφάλειες: Ανιχνεύοντας την εκτόπιση και το καταφύγιο).

Συγκεντρώνει παραδείγματα και έργα από αρχιτέκτονες, σχεδιαστές και καλλιτέχνες, που εργάζονται χρησιμοποιώντας ένα μεγάλο φάσμα μέσων, δημιουργώντας ο καθένας σε πολύ διαφορετικές κλίμακες.

Ολες οι δημιουργίες ανταποκρίνονται στις πολύπλοκες συνθήκες που επέφερε η αναγκαστική εκτόπιση πληθυσμών.

Επικεντρώνεται στις λειτουργίες εκείνες που διαταράσσουν όλες τις συμβατικές εικόνες του δομημένου περιβάλλοντός μας.

Ο στόχος ένας, μοναδικός και ιερός: να διερευνηθεί η έννοια του καταφυγίου στη σύγχρονη εποχή μας κάτω από το πρίσμα των τελευταίων τραγικών παγκόσμιων γεγονότων.

Η αρχιτεκτονική του εκτοπισμού μέσα από τη συνεχή κίνηση για διαφυγή.

Εξετάζονται προσεκτικά δύο αλληλένδετες μεταβλητές που αφορούν άμεσα τη ζωή των μετακινούμενων.

Από τη μια πλευρά, τα εκατομμύρια των μεταναστών που συνεχώς βρίσκονται σε κίνηση και πρέπει να φέρνουν και να κουβαλούν στις πλάτες τους ολόκληρη τη ζωή τους και την προσωρινή στέγη τους.

Από την άλλη, τα στρατόπεδα προσφύγων, μεγάλα ή μικρά, που δημιουργήθηκαν ως μια προσωρινή λύση ανάγκης, αλλά πλέον έχουν γίνει μόνιμες κατοικίες για εκατομμύρια συνανθρώπους μας.

Λαμβάνοντας υπόψη όλες τις ιδιαίτερες συνθήκες διαβίωσης μέσα από χώρες που κλείνουν και ενισχύουν τα διεθνή τους σύνορα, οι πρόσφυγες και οι μετανάστες πρέπει να εφοδιάζονται με κινητά συστήματα στέγασης που θα έχουν την έννοια του καταφυγίου και θα παρέχουν εκείνη την ασφάλεια και τη θαλπωρή σε σημεία όπου διασταυρώνονται τα ανθρώπινα δικαιώματα με την κατασκευή των πόλεων.

Το 86% του μετακινούμενου πληθυσμού φιλοξενείται σε αναπτυσσόμενες χώρες, μια αύξηση κατά 16% σε σχέση με την τελευταία δεκαετία.

Αυτό που σήμερα ονομάζουμε «αρχιτεκτονική έκτακτης ανάγκης» έχει καθιερωθεί ως ένα διαδεδομένο θέμα τόσο στις αναπτυσσόμενες χώρες όσο και σε ολόκληρο τον ανεπτυγμένο κόσμο.

Η μετατόπιση λοιπόν εκατομμυρίων ανθρώπων σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή, τη Βόρεια Αφρική και την Ευρώπη έχει προκαλέσει μόνιμες κοινότητες προσφύγων στη Δουνκέρκη, στο Καλέ, σ’ ολόκληρη τη Γαλλία και στη χώρα μας, μεταξύ άλλων.

Ετσι τα στρατόπεδα είναι το σπίτι σε ένα νέο είδος αρχιτεκτονικής κρίσης.

Ο σχεδιασμός και η διαχείριση αυτών των στρατοπέδων έχει τεράστιες, και μερικές φορές θανατηφόρες, συνέπειες για τους ευάλωτους κατοίκους τους, ανάμεσά τους και πολλά παιδιά.

Η έκθεση συγκεντρώνει μια σειρά από αντικείμενα, συμπεριλαμβανομένης της αρθρωτής δομής, σχεδιασμένη από κοινού από το ίδρυμα ΙΚΕΑ και το Συμβούλιο Ανθρώπινων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών και αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα στέγης, που μπορεί να μεταφερθεί και να κατασκευαστεί από ομάδες των τεσσάρων ατόμων.

Από το 2015 πάνω από 30.000 από αυτά τα καταφύγια έχουν αναπτυχθεί στην Αφρική, την Ευρώπη, την Ασία και τη Μέση Ανατολή και συγκεκριμένα στην Αιθιοπία και το Ιράκ.

Υπάρχουν έργα του Teddy Cruz, αρχιτέκτονα και πολεοδόμου από το Σαν Ντιέγκο, ο οποίος δημιουργεί θεαματικές εγκαταστάσεις που διερευνούν τη σύγκρουση στα σύνορα μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών με το Μεξικό, ανάμεσα στην Τιχουάνα και το Σαν Ντιέγκο.

Εργα του φωτορεπόρτερ Brendan Bannon, που εστιάζει στις πληθυσμιακές μετακινήσεις στην Αφρική και του φωτογράφου Henk Wildschut, απόφοιτου της Royal Academy of Art στη Χάγη, ο οποίος εστιάζει τον φακό του σε προσφυγικούς καταυλισμούς, ειδικά στην Ευρώπη (όλοι έχουμε συγκλονιστεί από τις φωτογραφίες του της «Ζούγκλας» του Καλέ).

Ακόμα πρόσωπα, άνθρωποι και τόποι σε εικόνες από τον Tobias Hutzler αλλά και βέβαια η εξαιρετική Βιετναμέζα καλλιτέχνις Tiffany Chung, γεννημένη το 1969, η οποία βίωσε από πρώτο χέρι τα αποτελέσματα του πολέμου στο Βιετνάμ και τη μετανάστευση στις ΗΠΑ.

Μέσα από τα έργα της μεταφράζει χάρτες και στατιστικά στοιχεία, από τις πρώτες γραμμές στις εμπόλεμες περιοχές, όπως η Συρία, σε γραφικά και εικαστικές συνθέσεις.

Ανάμεσα στα δείγματα σχεδιασμού που εκτίθενται, περιλαμβάνεται και το Middle-Upper-Arm Circumference (MUAC).

Ενα μπρασελέ-εργαλείο, κομψό και πραγματικά απλό στη χρήση του.

Οι γιατροί χρησιμοποιούν τη χρωματική κωδικοποίησή του για να εντοπίζουν και να μετρούν τη σωματική εξασθένηση στα παιδιά.

Η συσκευή μέτρησης έχει αποδειχτεί χρήσιμη για τον εντοπισμό παιδιών που βρίσκονται σε κίνδυνο και πρέπει να επιδιωχθεί η μαζική χρήση του στα πρότυπα που ορίζονται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας.

Το θέμα βέβαια της αρχιτεκτονικής σε συνθήκες εκτοπισμού έχει περάσει και στην εκπαίδευση.

Το Διεθνές Πανεπιστήμιο της Καταλονίας στη Βαρκελώνη προσφέρει ένα μεταπτυχιακό στην «Αρχιτεκτονική έκτακτης ανάγκης» και το Πανεπιστήμιο του Nottingham στην Αγγλία καλεί προπτυχιακούς αλλά και διδακτορικούς φοιτητές να αντιμετωπίσουν μέσα από εργασίες τους το θέμα της μονιμότητας και της ανάπτυξης στέγης σε περιβάλλοντα διαφυγής και καταυλισμού.

Η έκθεση εντάσσεται σε ένα μεγαλύτερο πλαίσιο του μουσείου που ονομάζεται «Πολίτες και Σύνορα», το οποίο περιλαμβάνει μια σειρά έργων από τη μόνιμη συλλογή του μουσείου, για να εξετάσει συνολικά τα εδάφη, τη μετανάστευση και τα σύνορα.

Επίσης δημιουργήθηκε μια συμπληρωματική ιστοσελίδα που περιλαμβάνει σύντομα δοκίμια και επιπλέον οπτικό υλικό από μελετητές, αρχιτέκτονες, καλλιτέχνες και σχεδιαστές από όλο τον κόσμο, με πραγματικά απρόσμενα μεγάλη συμμετοχή και πρωτοποριακές ιδέες.

Κανένας μας δεν πιστεύει πως η κρίση θα λυθεί απλά και μόνο αν ιχνηλατήσουμε την έννοια του καταφυγίου και τον σχεδιασμό του.

Σίγουρα οι ιδέες, οι εικόνες, η τεχνολογία, ο σχεδιασμός, η αρχιτεκτονική και τα πρωτοποριακά αντικείμενα μπορούν να ανακουφίσουν τη ζωή των ανθρώπων που ζουν σε κατάσταση μόνιμης αναστάτωσης και ανασφάλειας μέχρι να τους προσφερθεί απλόχερα σταθερότητα.

Η ριζική λύση είναι να παρέχονται οι πληροφορίες και ο σχεδιασμός στους ανθρώπους που θα ζουν και θα δημιουργούν οι ίδιοι τις λαμπρές πολιτείες τους στους τόπους τους, χωρίς να χρειάζεται να βρίσκονται στους δρόμους του βίαιου εκτοπισμού και στις διαδρομές της διαφυγής.

 Info

«Insecurities: Tracing Displacement and Shelter», Dunn Gallery, 2ος όροφος, MoMA, ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ - Μέχρι 22 Ιανουαρίου 2017