Η αποτύπωση του γήρατος στη νεοελληνική γλυπτική

Το θέμα του γήρατος στη γλυπτική ανάγει την καταγωγή του στην Αρχαιότητα, συγκεκριμένα στην περίοδο των Ελληνιστικών Χρόνων, όταν οι καλλιτέχνες, στο πλαίσιο ενός κοινωνικού ρεαλισμού, σε αντίθεση με τα κλασικά ιδεώδη, αρχίζουν να παριστάνουν καθημερινούς τύπους χωρίς εξιδανίκευση, όπως γέρους, γριές, νάνους, κουτσούς, καμπούρηδες. Γλυπτά έργα όπως η Μεθυσμένη Γριά, 3ος-2ος αι. π.Χ., καθώς και Ο Γέρος Ψαράς, των ίδιων περίπου αιώνων, είναι από τα πλέον γνωστά. Επανεμφανίζεται κυρίως στην ευρωπαϊκή γλυπτική των Νεότερων Χρόνων με πλέον χαρακτηριστικά παραδείγματα το γλυπτό του Jean - Antoine Houdon που αναπαριστά τον Voltaire καθώς και εκείνο που απεικονίζει τη γριά μανάβισσα ή εταίρα, έργο του Auguste Rodin.

Στη νεοελληνική γλυπτική, το θέμα απαντάται ήδη από τον 19ο αιώνα και συνεχίζει έως τον τρέχοντα 21ο. Πρόκειται για ηλικιωμένες μορφές, τόσο ανδρικές όσο και γυναικείες, άλλοτε ολόσωμες και σε στάση όρθια ή καθιστή, άλλοτε κεφαλές και πορτρέτα. Ανάμεσά τους, ξεχωρίζουν γνωστές επώνυμες προσωπικότητες χωρίς ωστόσο να λείπουν έργα τα οποία αναπαριστούν αγνώστους, εμφανίζοντας στον τίτλο τους, αντί για το επώνυμο της μορφής, όρους συναφείς με το γήρας, όπως γέρος ή γριά. Σε όλες τις περιπτώσεις, στόχος του δημιουργού είναι να τονιστεί η γεροντική ηλικιακή ταυτότητα του εικονιζομένου.

Οσον αφορά την περίπτωση των επώνυμων γηραιών μορφών, αναφέρουμε ενδεικτικά δύο πολύ αξιόλογες προτομές του Greco, φιλοτεχνημένες αντίστοιχα από τον Δημήτριο Βιτσώρη και τον Κώστα Βαλσάμη, αλλά και εκείνη που αναπαριστά την Κυρά της Ρω, επίσης έργο του Βαλσάμη.

Στις προναφερθείσες προτομές του Greco, η μορφή του ζωγράφου απεικονίζεται καταβεβλημένη από τα χρόνια, ελαφρά κυρτωμένη, με αραιωμένη έως απούσα κόμη, με εμφανώς αδυνατισμένο και ρυτιδωμένο, πρόσωπο. Με τη σειρά της, η Κυρά της Ρω χαρακτηρίζεται από ένα σκληρό και τραχύ ρεαλισμό εξπρεσιονιστικού χαρακτήρα, ο οποίος, αδιαφορώντας για το κάλλος, υπηρετεί το αντιαισθητικό, το σκελετικό, το άσχημο, στοιχεία που μαρτυρούν συγχρόνως ιδιωματικές τάσεις του δημιουργού. Εδώ, κυριαρχούν επιπλέον η λεπτή πλην δυνατή και έντονα γωνιώδης οστέινη δομή του προσώπου, τα παραλλαγμένα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά, και οι διαταραγμένες επιφάνειες, επιλογές που συμβάλλουν ώστε να αποτυπωθεί με τον πλέον πειστικό τρόπο η προχωρημένη ηλικία της μορφής που υπερβαίνει τα ογδόντα έτη.

Αξιοπρόσεκτη είναι επιπλέον η ολόσωμη φιγούρα με τίτλο Ο Ποιητής Ομηρος, από τον Θωμά Θωμόπουλο, όπου ο επικός ποιητής παρουσιάζεται επίσης απόλυτα ρεαλιστικά με εμφανή τα σημάδια του γήρατος, όπως δηλώνεται με τον κορμό και τους ώμους κυρτωμένους, το πρόσωπο ρυτιδωμένο, την κεφαλή χωρίς κόμη, να στέκει με δυσκολία ορθός, στηριζόμενος στο μπαστούνι του. Αλλα συναφή του θέματος του γήρατος γλυπτά με επώνυμες μορφές είναι ο καθήμενος Κωστής Παλαμάς του Βάσου Φαληρέα, ο επίσης ολόσωμος Ματρόζος του Γιάννη Παρμακέλη, με τον γέρο πια ναυμάχο ήρωα να στέκει με δυσκολία όρθιος, επιπλέον, η προτομή του Γεωργίου Παπανδρέου της Καλλιόπης Κουτήφαρη και εκείνες των Ρωγών Ιωσήφ, Χρήστου Καψάλη και Κοσμά Μητροπολίτη Αιτωλοακαρνανίας, και τα τρία έργα του Ευάγγελου Τύμπα, όλα με εμφανείς στο πρόσωπό των εικονιζόμενων μορφών τις βαθιές χαρακιές των ρυτίδων, ως ανεξίτηλα σημάδια φθοράς από το ανελέητο πέρασμα του χρόνου.

Οσον αφορά έργα που πραγματεύονται άγνωστες μορφές γερόντων, απαντάμε τη Γριά του Γιαννούλη Χαλεπά, τον Γεροτσέλιγκα της Αγγελικής Στελλά, τη Γριά Καλυμνιά του Θανάση Απάρτη, δύο επίσης αξιοσημείωτες γυναικείες γηραιές μορφές από την Καλλιόπη Κουτήφαρη, η μία πορτρέτο, η άλλη κοσμεί το κατώτερο σημείο του κορμού του Δέντρου που Πληγώνει, θεωρούμενη ως αλληγορική αναφορά σε αρχέγονες θεότητες της Φύσης και της βλάστησης, καθώς και το κεφάλι με τίτλο Γέρων του Λουκά Δούκα, στο οποίο μέσω της πολύ μακριάς και πλούσιας γενειάδας της μορφής, ο γλύπτης τείνει επιπλέον να ερμηνεύσει τον σεβάσμιο χαρακτήρα και το κύρος αυτής της ηλικίας. Απαντώνται επίσης και ορισμένα σχετικά γλυπτά με θέμα τις ηλικιωμένες πια μάνες των δημιουργών τους, όπως εκείνη του Χρήστου Καπράλου, του Γιάννη Αντωνιάδη, του Γεωργίου Ιακωβίδη, του Σταύρου Βαλασάκη κ.ά.

Αξια ενδιαφέροντος είναι επιπλέον μερικά επίσης σχετικά του θέματος έργα που παρουσιάζουν πλέον της μιας ολόσωμες μορφές, και στα οποία μέσω παραπληρωματικών στοιχείων, ανάλογων ή αντίθετων με το θέμα των γηρατειών, επιδιώκεται η ανάδειξη περισσότερων θεμάτων με συμβολικές διαστάσεις και κοινωνικά μηνύματα, ενίοτε και προτρεπτικής διάθεσης. Σε αυτό το πλαίσιο, θα σταθούμε σε δύο σημαντικά έργα, που το καθένα τους απεικονίζει δύο μορφές, το πρώτο, σε χρονολογική σειρά δημιουργίας, φέρει τον τίτλο Οιδίπους και Αντιγόνη και είναι φιλοτεχνημένο από τον μέγιστο Γιαννούλη Χαλεπά, ενώ το μεταγενέστερο, με τον πλέον αντιπροσωπευτικό τίτλο Οι Γέροι, δημιουργείται από τον Κώστα Βαλσάμη. Σε εκείνο του Χαλεπά, με την παρουσία των δύο μορφών διαφορετικής ηλικίας, ο δημιουργός θέλησε να αντιπαραβάλλει δύο διαφορετικές γενιές αποσκοπώντας να εκφράσει την αρμονική τους συνύπαρξη και δη να θέσει τον τόνο στη συμπαράσταση και τη φροντίδα του παιδιού προς τον γέρο γονιό. Ο καθιστός, καταπονημένος και σκυφτός Οιδίπους χαίρει της βοήθειας της κόρης του Αντιγόνης, η οποία, ορθή στο πλάι του, τον περιβάλλει προστατευτικά και με περίσσια φροντίδα. Εργο συγκινητικό, το οποίο, εκτός του ότι εγείρει συναισθήματα τρυφερότητας, έχει συνάμα μείζονα διδακτική αξία.

Θα δοθεί εύλογα μεγαλύτερη έκταση στο προαναφερθέν έργο του Κώστα Βαλσάμη, Οι Γέροι, άκρως και πολλαπλά αντιπροσωπευτικό του εν λόγω θέματος. Εχει φιλοτεχνηθεί το 1986, στο τελευταίο εργαστήριο που διατηρούσε ο γλύπτης, στην οδό Σύμης, στον Αγιο Νικόλαο, στα Πατήσια της Αττικής, πρωταρχικά σε γύψινο πρόπλασμα, για να μεταφερθεί άμεσα στο μέταλλο με ευγενή χορηγία του Σωματείου Lions και να δωριστεί σε ιδιωτικό γηροκομείο της Αττικής του οποίου κοσμεί έως σήμερα τον εμπρόσθιο αύλειο χώρο. Πρόκειται για σύνθεση, η οποία αρθρώνεται γύρω από δύο ντυμένες μορφές, μία ανδρική και μία γυναικεία, ένα ζευγάρι ηλικιωμένων, όπως προϊδεάζει και ο τίτλος. Οι μορφές απεικονίζονται όρθιες, διευθετημένες σε όψη τριών τετάρτων, στραμμένες η μια κατ’ ενώπιον της άλλης και σε πολύ μικρή απόσταση μεταξύ τους. Το κεφάλι τους κλίνει ελαφρά εμπρός, ενώ ο κορμός τους είναι παραδόξως σχετικά ευθυτενής. Διακρίνονται δε από μετωπικότητα, στοιχείο που σύμφωνα με τους αρχαϊκούς κανόνες παραπέμπει σε τέλεια συμμετρική αντιστοιχία, χωρίς την ελάχιστη παρέκκλιση, των δυο ανατομικών πλευρών του ανθρώπινου σώματος. Σε αυτό το πνεύμα, οι δύο βραχίονες του άντρα πέφτουν σχεδόν άτονοι, κατά μήκος του κορμού, ενώ εκείνοι της γυναίκας, λυγισμένοι ομοιόμορφα στους αγκώνες, ενώνονται στο μέσο του θώρακα για να κρατήσουν στοργικά ένα περιστέρι. Με τη σειρά τους, τα κάτω άκρα αμφότερων των μορφών διέπονται από ισοστατική απόδοση που καταλήγει σε ισομερή στήριξη του βάρους τους. Ωστόσο, εκείνα του άντρα, περισσότερο χαλαρά, δημιουργούν την εντύπωση μιας επισφαλούς ισορροπίας, κάτι που δικαιολογεί, αφενός, τη στάση τους σε ελαφρά διάταση, αφετέρου, την παρουσία του μπαστουνιού στο οποίο στηρίζεται η μορφή.

Σε μορφοπλαστικό επίπεδο, επιχειρείται συνδιαλλαγή αρχαϊκών επιλογών με εξπρεσιονιστικά ρεαλιστικά στοιχεία. Εδώ, ο εξπρεσιονισμός, μέσω παραμορφωτικών τάσεων -ιδιωματικό υφολογικό γνώρισμα του γλύπτη- υποσκελίζει το αισθητικά συμβατό, ενώ το άσχημο και το απωθητικό καλλιεργούνται με τρόπο εμφατικό σε μια επιδίωξη να μορφοποιηθεί πειστικά το θεματικό περιεχόμενο του έργου. Στοιχεία αυτών των έντονων ρεαλιστικών τάσεων που ερμηνεύουν την ιδέα του γήρατος εντοπίζονται κυρίως στην πρόδηλη απίσχναση των μορφών, στις οζώδεις αρθρώσεις τους, στο στερημένο από κόμη αποσκελετωμένο κεφάλι του άντρα, που προσομοιάζει με κρανίο, καθώς και στα αλλοιωμένα, σκαμμένα από τις αυλακιές των ρυτίδων πρόσωπά τους. Η απλούστευση εξάλλου και η επιμήκυνση που τις δομούν, όπως και η μεγάλη ανάπτυξή τους σε ύψος εμφαίνουν τη θεματική υπόσταση και επιτείνουν τους δραματικούς τόνους του έργου.

Ο δημιουργός κινείται παράλληλα μέσα σε ιδεαλιστικά πλαίσια όπου οι προσωποποιήσεις και οι συμβολισμοί κατέχουν πρωτεύουσα θέση. Αυτό δηλώνεται τόσο με το διακριτικό και μειλίχιο χαμόγελό τους, περισσότερο ευδιάκριτο στη γηραιά κυρία, όσο και με το περιστέρι που εκείνη κρατά. Η παρουσία του τελευταίου, με τις ανοιχτές του φτερούγες να πάλλονται δυναμικά για να ξεφύγει από τα χέρια της -εικονογραφική αποτύπωση φανερά ζαντκινικής αφετηρίας- προσδίδει στις μορφές -κυρίως στη γυναικεία- κινητική δυναμική και ζωτικό παλμό, στοιχεία που αντιστρατεύονται καταλυτικά τη δυσκαμψία και τη δυσκινησία τους. Επιπλέον, με την αντιπαραβολή των συγκεκριμένων εικονογραφικών επιλογών, η καταρχήν δύσμορφη και απωθητική όψη τους μετριάζεται και αποκτούν μια περισσότερο ανθρώπινη αλλά και ελπιδοφόρα διάσταση, η οποία υπερβαίνει την ωμότητα της εικαστικής τους αναπαράστασης, συμβολοποιώντας ταυτόχρονα και έναν ενδιαφέροντα αντίλογο, μία διαλεκτική της ζωής και του θανάτου, της θλίψης και της ελπίδας, του φθαρτού σώματος και της άφθαρτης εσαεί νεανικής ψυχής.

* Φιλόλογος - ιστορικός της τέχνης MLing., MLettres, MHA, PhD