«Δυο φορές πουλημένη»;

Το γεγονός ότι το διασωθέν «μικρό σοβιετικό φιλμάκι του 1928», αφιερωμένο από κοινού στους Ιστράτι - Καζαντζάκη, μαρτυρία για τη διαμονή τους στην ΕΣΣΔ από τον Απρίλιο του 1928 έως τον Απρίλιο του 1929, «ασχολείται περισσότερο» με τον πρώτο εκ των δύο, οπωσδήποτε σήμερα εκπλήσσει, αλλά «εκείνη την εποχή» επρόκειτο για έναν ήδη διάσημο συγγραφέα, αδιάφορο αν στη συνέχεια η ευρεία αναγνωρισιμότητά του είχε καθοδική πορεία.

Η ως άνω «κινηματογραφική» πληροφορία κατατίθεται (ανάμεσα σε άλλα ενδιαφέροντα) στο άρθρο (περ. Ο Σίσυφος, τχ. 12-13, 2017) του ερευνητή, διδάξαντα επί σειρά ετών στο Πανεπιστήμιο Λαμανόσαφ (ούτως το ρωσικό άκουσμα) και συγγραφέα, μεταξύ άλλων, μιας μονογραφίας για τον Παναΐτ Ιστράτι (2019), Μιχάλη Πάτση, το όνομα του οποίου, πάντως, ματαίως αναζητήθηκε στη Βιβλιογραφία του Επιμέτρου της ανά χείρας επανέκδοσης του μυθιστορήματος του Ελληνορουμάνου συγγραφέα (1883-1935), στα 100 χρόνια από την πρώτη κυκλοφορία του.

Το φιλμ, «τεκμήριο βωβού κινηματογράφου», συνεχίζει ο μελετητής, γυρίστηκε «από την Ουκρανική Κινηματογραφική Εταιρεία, την περιώνυμη ΒΟΥΦΚΟΥ», ιδρυθείσα το 1922 (διαλυθείσα, δε, το 1930) και «ξεκινά με τη λεζάντα: “Πόλη της Οδησσού. Αφιξη του διάσημου συγγραφέα Π. Ιστράτι, απελαθέντα από την αστική Ελλάδα». Η αφορμή, βέβαια, για την απέλαση ήταν η διατάραξη της κοινής ησυχίας, η οποία είχε προκληθεί εξαιτίας της διαδήλωσης «στην Ομόνοια μετά την ομιλία Ιστράτι στο θέατρο “Αλάμπρα”, στις 11/1/1928, με θέμα τη Σοβιετική Ενωση». Ο Ιστράτι είχε μιλήσει «μαζί με τον Καζαντζάκη και τον Γληνό, και ύστερα υπέστησαν διώξεις και οι τρεις». Στο φιλμ εμφανίζεται και η (διαπνεόμενη από φιλελληνικά αισθήματα) φίλη τού Ιστράτι, Εβραιοελβετίδα Μπιλιλί (1902-1990), ενώ είχε κινηματογραφηθεί επίσης η επίσκεψη του συγγραφέα «στα ανοικτά στούντιο της ΒΟΥΦΚΟΥ», όπου είχε συνομιλήσει «με τη βοήθεια μεταφράστριας με τον Αλεξάντερ Ντοβζένκο (1894-1956), τον μεγάλο Ουκρανό σκηνοθέτη».

Ο Μ. Πάτσης τονίζει ότι είναι σημαντικό να καταλάβουμε τον ρόλο που έπαιξε η Ουκρανική Εταιρεία ΒΟΥΦΚΟΥ στην προώθηση του έργου αμφοτέρων των Καζαντζάκη - Ιστράτι, καθώς η σοβιετική εταιρεία είχε ζητήσει και είχε λάβει από αυτούς «σενάρια για να τα γυρίσει σε έργο. Ο Ιστράτι έδωσε το σενάριο για την “Κυρά Κυραλίνα”, που γυρίστηκε φιλμ το 1927 με τίτλο “Δυο φορές πουλημένη” από τον Μπορίς Γκλαγκόλιν (1879-1948), σημαντικό ηθοποιό και σκηνοθέτη, που ύστερα πέρασε και έζησε στην Αμερική. Τον Απρίλιο του 1928 ο Ιστράτι παρέδωσε άλλο ένα σενάριο[…] αλλά το έργο δεν γυρίστηκε».

Από πατέρα Κεφαλονίτη, τον Γεώργιο Βαλσαμή, και μητέρα Ρουμάνα, τη Ζωίτσα Ιστράτι, γεννήθηκε στις 10 Αυγούστου 1884 στη Βραΐλα [τόπο γέννησης, 17 χρόνια αργότερα, και του Ανδρέα Εμπειρίκου, αλλά και, νωρίτερα, τόπο διαμονής επί δύο δεκαετίες του Εμμανουήλ Ροΐδη· «Στη Ρουμανία ένας Ελληνας ποτέ δεν είναι ξένος», γράφει ο Γιάννης Ρίτσος στο ποίημα «Βουκουρέστι», από τη συλλογή «Η Αρχιτεκτονική των Δέντρων» (1958)] της Ρουμανίας ο Γεράσιμος Βαλσαμής, που τον «είπαν και Παναγή –Παναΐτ στα ρουμανικά– από τ’ όνομα ενός πρώτου παιδιού, που το έχασαν μικρό», όπως σημειώνει στο άρθρο της η Ρίτα Τσιντίλη–Βλησμά, δεινή ερευνήτρια του βίου και του έργου του συγγραφέα, της οποίας το όνομα, μολοντούτο, επίσης απουσιάζει από τις βιβλιογραφικές αναφορές του Επιμέτρου της επανέκδοσης (όθεν και τα λάθη/ελλείψεις που παρατηρούνται εκεί στα βιογραφικά στοιχεία).

Το εν λόγω άρθρο είχε δημοσιευτεί στο πλαίσιο του, επιμελημένου από την ίδια, Αφιερώματος (καθ’ ολοκληρίαν απόντος από τη Βιβλιογραφία της επανέκδοσης) «Παναΐτ Ιστράτι: πόσο Ελληνας;» του Ζακυνθινού περιοδικού Περίπλους (τχ. 4, Χειμώνας 1985), όπου είχαν συγκεντρωθεί κείμενα, μαρτυρίες και συνεντεύξεις των: Νίκου Καζαντζάκη (πρόκειται για το σημείο εκείνο τού «Αναφορά στον Γκρέκο» όπου εξιστορείται η πρώτη συνάντηση των Π. Ιστράτι - Ν.Καζαντζάκη με τον Μαξίμ Γκόρκι, «το μεγάλο πρότυπο» του Ελληνορουμάνου), Μενέλαου Λουντέμη, Ασημάκη Πανσέληνου, Ρομέν Ρολάν [το ίδιο κείμενο καταχωρίζεται ως «Πρόλογος» στην παρούσα επανέκδοση, αλλά, ελλείψει σαφούς τεκμηρίωσης, επιτρεπτή είναι μόνον η πιθανολογία ότι πρόκειται για το συνοδευτικό προλόγισμα του Ρ. Ρολάν στο απόσπασμα από το «Κυρά Κυραλίνα», κατά την (προ)δημοσίευση/15.8.1923 στο περ.«Europe» –μεγαλύτερη ακόμη είναι η ασάφεια ως προς την προέλευση του δεύτερου Σημειώματος, καταχωρισμένου αμέσως πριν από την έναρξη του λογοτεχνικού κειμένου και υπογραφόμενου από τον ίδιο τον Παναΐτ Ιστράτι], Μαργαρίτας Ιστράτι (τρίτης συζύγου του), Ελλης Αλεξίου (αδελφής της Γαλάτειας Καζαντζάκη και, μάλιστα, εκ των παρευρισκομένων τότε στο θέατρο «Αλάμπρα», η οποία δηλώνει μεταξύ άλλων: «Το βασικό χαρακτηριστικό του Ιστράτι ήτανε αυτό: ήτανε μια πολύ τρυφερή και ζεστή καρδιά και τα έργα του ακριβώς αυτό τονίζουν […] παρόλο που ήτανε πασίγνωστος και μετεφράζετο σ’ όλες τις γλώσσες τότε, δε σου έκανε την εντύπωση του προβαλλόμενου συγγραφέα, αλλά του τρυφερού ανθρώπου […] Απετελείτο από συναίσθημα. Μέσα του η ψυχρή λογική και η ψυχρή σκέψη δε λειτουργούσαν»), Γιάννη Ρίτσου («Εκείνο τον καιρό […] όλοι φορούσαμε πουκάμισα σφικτοδεμένα με μακριά μανίκια και γραβάτες, φορούσαμε ακόμη και καπέλα […] Ο Παναΐτ Ιστράτι που γύριζε μ’ ένα ανοιχτό πουκάμισο, μας έκανε τρομερή εντύπωση. […] φορούσε τραγιάσκα και σ’ όλους τους ποιητές εκείνης της εποχής πέρασε η μόδα του ανοιχτού πουκάμισου και της τραγιάσκας. Είναι χαρακτηριστικό […] δείγμα κι αυτό, του πόσο αγαπιόταν στην εποχή του και πόσο εξακολουθεί ν’ αγαπιέται και θ’ αγαπιέται πάντα ο μεγάλος προστάτης, ο μεγάλος ποιητής των αδικημένων, των φτωχών[…]»), καθώς και δύο Ρουμάνων μελετητών, του Alexandru Talex (εκ των εγκυρότερων βιογράφων και σχολιαστών του έργου του Π.Ι., τον οποίο γνώριζε και προσωπικά και συνεργαζόταν μαζί του σε καθημερινή βάση, παρά τη μεγάλη διαφορά ηλικίας) και του Mircea Iorgulescu, φιλολόγου και λογοτεχνικού κριτικού, ο οποίος καταθέτει, όπως θα φανεί παρακάτω, ένα συγκεκριμένο ερμηνευτικό σχήμα για την πνευματική δημιουργία του Π. Ιστράτι, ενώ, σε άλλο σημείο, αναφέρεται στο γεγονός ότι συγγραφείς όπως ο Μπόρχες ή ο Μάρκες δήλωναν «ότι είναι επηρεασμένοι από το έργο» του Ελληνορουμάνου ομοτέχνου τους.

Ο M. Iorgulescu, λοιπόν, γράφει σχετικά με την πρώτη έκδοση (1924) του πρώτου βιβλίου του Π. Ιστράτι, «Κυρά Κυραλίνα», τυπωμένου στο Παρίσι και γραμμένου στη γαλλική (δηλαδή, «στη γλώσσα μιας μεγάλης κουλτούρας» –αργότερα, το έγραψε και στη μητρική του ρουμανική) ότι «έκανε αίσθηση […] θεωρήθηκε ένα βιβλίο-γεγονός την εποχή εκείνη, γρήγορα μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες και αμέσως έκανε διάσημο τον συγγραφέα του σ’ όλη την Ευρώπη. Το να ’λεγες τότε Παναΐτ Ιστράτι ήταν σαν να ’λεγες “Κυρά-Κυραλίνα”. Μέχρι σήμερα τα πράγματα δεν άλλαξαν. Αλλά και κάτι άλλο συνέβηκε μ’ αυτό το βιβλίο: έριξε ταυτόχρονα τον συγγραφέα του σ’ έναν μύθο επιφανειακό και παραπλανητικό, τον μεταμόρφωσε σ’ έναν μύθο διαφημιστικό. Ο Παναΐτ Ιστράτι; Ναι, ένας τυχοδιώκτης των Βαλκανίων, Ρουμάνικης καταγωγής, όχι πολύ νέος […] Διηγείται […] τις περιπέτειες που έζησε στα μεγάλα ταξίδια του, έρμαιο της τύχης στους δρόμους της Ανατολής […] Τίποτα, ωστόσο, πιο ψεύτικο απ’ αυτήν την εικόνα.[…] Δεν μπορούμε να περάσουμε τον Παναΐτ Ιστράτι για έναν βαλκάνιο “κλοσάρ” που ξέρει να διηγείται γοητευτικά κάθε είδους γραφική ιστορία […] είναι ένας πραγματικός συγγραφέας, ένας άνθρωπος για τον οποίο η λογοτεχνία αντιπροσωπεύει μια έμφυτη κλίση και το γράψιμο είναι η μοναδική, η μεγάλη περιπέτεια.[…] Η αυτοβιογραφία είναι ένα πρόσχημα και παραμένει μια σύμβαση, […] αυτές οι σελίδες […] εκφράζουν περισσότερο μια θεώρηση του κόσμου παρά μια προσωπικότητα. […]ο συγγραφέας είχε πολύ μεγάλη ιδέα για τη λογοτεχνία και αρπάζεται απ’ αυτή μ’ όλη του την ύπαρξη, βάζοντας την ευθύνη του δημιουργού πάνω απ’ όλα. […]Ανάμεσα στους πρώτους αυτού του αιώνα, ο Παναΐτ Ιστράτι έδειξε ότι ένας μεγάλος συγγραφέας πρέπει να είναι επίσης μια μεγάλη συνείδηση. Το έργο του πρέπει να διαβασθεί απ’ αυτή τη σκοπιά. […Διότι] ανακαλύπτουμε όλο και περισσότερο ότι το είδος της λογοτεχνίας που έγραφε είναι στο σύνολό του μια συγκινητική μαρτυρία πάνω στην ανθρώπινη υπόσταση.[…] Η “Κυρα-Κυραλίνα” […] ανήκει σε μια μεγάλη λογοτεχνική σχολή, ίσως την πιο γόνιμη, οπωσδήποτε την πιο χαρακτηριστική του αιώνα μας: τη λογοτεχνία των μαρτυριών και των εξομολογήσεων».

Είναι, ασφαλώς, μεγάλη έλλειψη το ότι ένα πολύ μεγάλο μέρος του έργου ενός τέτοιου συγγραφέα είναι εδώ και χρόνια δυσεύρετο. Μακάρι να επανεκδοθούν και άλλα βιβλία του Παναΐτ Ιστράτι και μακάρι αυτό να γίνει με περισσότερη φροντίδα, βάσει ενός καλά μελετημένου σχεδίου, που θα εξασφαλίζει ότι το «Επίμετρο» (και/ή όποιο άλλο συνοδευτικό κείμενο) δεν θα αρκεστεί στην, έστω «παραδειγματική – ερμηνευτική – αποδεικτική» επανάληψη αποσπασμάτων από το ίδιο το δημοσιευόμενο λογοτεχνικό κείμενο και στην, πάντα δελεαστική, παρουσίαση της πολιτικής τοποθέτησης του συγγραφέα, με τις όποιες διακυμάνσεις της.