«Σιγά σιγά το προσωρινό γίνεται μόνιμο...»

Οχι μόνο πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό βιβλίο, αλλά είναι και η πρώτη εκδοτική επιλογή της Μαρίας Γυπαράκη, υπεύθυνης και δημιουργού των εκδόσεων «Στίλβη» που κάνουν το ντεμπούτο τους με την «Παγίδα» του Εμανουέλ Μποβ. Ενός βιβλίου που γράφτηκε κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής στη Γαλλία και όταν, αμέσως μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το διάβασε ο ίδιος ο Γκαστόν Γκαλιμάρ (οι εκδόσεις Gallimard είναι από τις ιστορικότερες, ποιοτικότερες και καλύτερες στη Γαλλία) ενθουσιάστηκε, το βρήκε «αξιοθαύμαστο», αλλά δεν τόλμησε να το εκδώσει. Γιατί; Πόσες αλήθειες για το τι συνέβη στη Γαλλία κατά τη διάρκεια του πολέμου κρύβει μέσα του;

«Η “Παγίδα” είναι μια δύσκολη αλλά πολύ ενδιαφέρουσα εκδοτική επιλογή. Δύσκολη γιατί ο Μποβ δεν έχει ακόμη βρει, στην Ελλάδα, αλλά και στην Ευρώπη γενικότερα, τη θέση που πραγματικά του αξίζει. Στο μυθιστόρημα “Αρμάν” (Καστανιώτης 2023), και στο δυσεύρετο πλέον “Οι φίλοι μου” (Ομβρος, 1988) ήρθε να προστεθεί “Η Παγίδα” (από τις δικές μας εκδόσεις), που είναι και το πρώτο από τα τρία τελευταία μυθιστορήματα που γράφτηκαν κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής. Είναι μάλιστα θεωρώ το κορυφαίο της πλούσιας λογοτεχνικής παραγωγής του συγγραφέα» μας λέει η εκδότρια της «Στίλβης», και μεταφράστρια του βιβλίου, Μαρία Γυπαράκη. Η ίδια είχε κάνει μία φιλότιμη προσπάθεια να «αναστήσει» τις ιστορικές εκδόσεις «Εξάντας», ωστόσο το εγχείρημα δεν μπόρεσε να συνεχίσει, δίχως δική της υπαιτιότητα. Εχει ζήσει χρόνια στη Γαλλία (από τις σπουδές της σε ιστορία, φιλολογία και θέατρο στη Σορβόνη και σπουδές πάνω στην καλλιτεχνική διεύθυνση) και έχει εργαστεί ως σκηνοθέτις θεάτρου αλλά και όπερας σε σημαντικές παραστάσεις στο εξωτερικό (υπήρξε και βοηθός του Μιχάλη Κακογιάννη στη «Μήδεια» του Κερουμπίνι). Γνωρίζοντας, λοιπόν, πολύ καλά και την ιστορία και την κουλτούρα αλλά και τη γλώσσα της χώρας, μπορεί να διακρίνει και το ποια βιβλία αξίζουν πραγματικά να μεταφραστούν στα ελληνικά.

«Η Παγίδα» είναι ένα ιδιαίτερο βιβλίο, που διαβάζεται απνευστί: «Ο Μποβ περιγράφει τη ζωή του ήρωά του, του Μπριντέ, ενός ασήμαντου δημοσιογράφου, που μπλέκεται στα γρανάζια της Ιστορίας με έναν τρόπο ανεπανάληπτο. Στη Γαλλία της Συνθηκολόγησης, ο Μπριντέ κινείται μέσα στον ιστό της αράχνης του ναζισμού σε ένα αγχωτικό τοπίο απέραντης μοναξιάς» μας λέει η κ. Γυπαράκη. «Πρόδρομος του Nouveau roman (Νέο μυθιστόρημα), ο Μποβ μοιάζει να ακροβατεί μεταξύ αυτοβιογραφικής μυθοπλασίας (autofiction) και πολιτικού θρίλερ. Μία πορεία που ξεκινά από την αβεβαιότητα των μεγάλων προσδοκιών (η ποθητή συνάντηση με τον Ντε Γκολ στην Αγγλία και η ένταξη του ήρωα στην Αντίσταση) και κλείνει με την εκτέλεσή του από τους Γερμανούς. Η Γαλλία, και κατ’ επέκταση η Ευρώπη που έχει συνθλίψει ο φασισμός, περνάει μέσα από τις αξιοθαύμαστες λεπτομέρειες της αφήγησης που τόσο καλά χειρίζεται ο Μποβ. “Διαθέτει όσο κανείς άλλος την αίσθηση της συγκλονιστικής λεπτομέρειας” έλεγε ο Σάμιουελ Μπέκετ για τον δημιουργό της “Παγίδας”. Δυστυχώς, πρόκειται για να μυθιστόρημα επίκαιρο, καθώς σήμερα οι “μαύρες σκιές” κάνουν και πάλι την εμφάνισή τους στον ορίζοντα» καταλήγει.

Το βιβλίο εκδόθηκε για πρώτη φορά αμέσως μετά το τέλος του Β’ Π.Π. από τον Πιέρ Τρεμουά (έναν τολμηρό και δημοκράτη εκδότη, γεγονός που ίσως εξηγεί το ότι οι εκδόσεις Pierre Trémois κλείνουν το 1948). Γιατί όμως ήθελε τόλμη για να εκδώσει κάποιος την «Παγίδα» τότε; Μα ακριβώς γιατί ο συγγραφέας γράφει ένα από τα σπάνια μυθιστορήματα των αρχών της Κατοχής και της διακυβέρνησης του Βισί. Πώς να το δεχτεί αυτό, πώς να αποδεχτεί μία τέτοια αλήθεια η γαλλική κοινωνία (με τη σημαντική μεν, ελαχιστότατη δε αντίσταση που επέδειξε ενάντια στους Γερμανούς κατακτητές) τόσο νωρίς μετά τον πόλεμο; Χαρακτηριστικό είναι αυτό που γράφτηκε για το βιβλίο στο περιοδικό Europe το 2003: «Απαλλαγμένο από τους ηρωισμούς, τους οποίους αρέσκονται να εξυμνούν μετά τον Πόλεμο, το βιβλίο αυτό φέρνει στο προσκήνιο μια χώρα, υποδουλωμένη στον πετενισμό και τον δωσιλογισμό, κατασπαραγμένη από τον φόβο, την ανανδρία, την ηλιθιότητα και το ψέμα» - είναι δυνατόν να άντεχαν να διαβάζουν κάτι τέτοιο όσοι ακριβώς είχαν υποδουλωθεί (και οικειοθελώς, για να σώσουν το τομάρι τους) στον δωσιλογισμό στη Γαλλία τότε; Αν και τελικά το ερώτημα ίσως δεν είναι αυτό, αλλά το εξής: Σήμερα το αντέχουν;

Η «Παγίδα» γράφεται πέντε χρόνια πριν από τον θάνατο του Μποβ (1898-1945), σε μία έντονη περίοδο, την οποία οι μελετητές του χαρακτηρίζουν ως «τα πιο συμπυκνωμένα και τα πιο δραματικά». Ο ίδιος μάλιστα πέθανε έναν μήνα μετά την κυκλοφορία του βιβλίου. «Είναι η εποχή όπου ο πόλεμος και ο θάνατος γίνονται οι ρυθμιστές τόσο της ανθρώπινης όσο και της συγγραφικής συνθήκης» εξηγεί η Μ. Γυπαράκη, που έχει γράψει και το εισαγωγικό σημείωμα στο βιβλίο (εξαιρετικά ενδιαφέρον και διεισδυτικό). Ηδη από το 1934, ο Μποβ είναι μέλος της αντιφασιστικής οργάνωσης CVIA, της οποίας προΐστανται γνωστοί διανοούμενοι της Aριστεράς, μεταξύ των οποίων και ο φιλόσοφος Αλέν. «Ο Χίτλερ και οι εθνικοσοσιαλιστές έχουν πλέον, χάρη στον εξουσιοδοτικό νόμο του 1933, την εξουσία στα χέρια τους· η Ευρώπη κλυδωνίζεται, η ελευθερία της απειλείται. Γυρίζοντας λίγο πίσω, στο 1936, ο συγγραφέας, άρρωστος και απογοητευμένος, καθώς ήδη ο Χίτλερ είναι στην εξουσία και οι καιροί αλλάζουν, θα γράψει στο Ημερολόγιό του: “[...] είμαι μόνος σε ένα δωμάτιο ξενοδοχείου, όπως ακριβώς τον Νοέμβριο του 1916. Με μια διαφορά όμως: τώρα είμαι σαράντα ετών. Κοιτάζω το παρελθόν γιατί τώρα αυτό είναι το μεγαλύτερο κομμάτι της ζωής μου. [...] Πιστεύω πως το πιο τραγικό στη ζωή μας είναι αυτό το τείχος που, καθώς γερνάμε, μας κλείνει όλο και πιο πολύ. Σιγά σιγά το προσωρινό γίνεται μόνιμο...”. Το υπαρξιακό αυτό τείχος που μας πλησιάζει απειλητικά, καθώς τελειώνει η ζωή μας, θα γίνει στην “Παγίδα” το τείχος του φασισμού, που θα οδηγήσει στον προδιαγεγραμμένο και αναπόφευκτο θάνατο του ήρωά του, και λίγο μετά και του ίδιου του συγγραφέα» καταλήγει.