Εγκλωβισμένοι στη «γη του κανενός»

Οταν μου έδωσε ο εκδότης Σπύρος Παπαϊωάννου το βιβλίο της Ερατώς Ιωάννου «Του κανενός» να του ρίξω μια ματιά για πιθανά λάθη λίγο πριν τυπωθεί, αναγκάστηκα να διαβάσω το βιβλίο δύο φορές, αφού την πρώτη με είχε συνεπάρει, με είχε συγκλονίσει τόσο που έσβησαν από το μυαλό μου γραμματικοί και συντακτικοί κανόνες. Διάβαζα και κάθε τόσο σταματούσα συγκινημένη και προβληματισμένη, να κάνω εικόνα τον εγκλωβισμό, την απελπισία, την ελπίδα, την πρωινή δύναμη που γίνεται δάκρυ το σούρουπο.

Το βιβλίο της Ερατώς Ιωάννου «Του κανενός» (εκδόσεις Μωβ Σκίουρος) ήρθε ακριβώς τη στιγμή της μαύρης επετείου της κατοχής της Κύπρου, αυτής της βαθιάς μαχαιριάς που χώρισε το νησί, διαμέλισε τις ζωές, άδειασε αγκαλιές.

Μια βασισμένη σε πραγματική ιστορία νουβέλα, που ο χώρος της πλοκής της είναι η νεκρή ζώνη.

Η Ερατώ γεννήθηκε στην Κύπρο το 1978, δεν είδε ποτέ την πατρίδα της ολόκληρη, μεγάλωσε με ιστορίες που μιλούσαν για διαιρεμένη πατρίδα, για διαιρεμένους ανθρώπους, για την πράσινη γραμμή, που τώρα η ίδια με τη σειρά της πρέπει να εξηγεί στα δυο παιδιά της γιατί δεν μπορούν να τη διασχίσουν. Και η κουβέντα-γνωριμία μαζί της δεν μπορούσε παρά να ξεκινήσει από αυτή την καταραμένη γραμμή.

Πενήντα χρόνια από την τραγωδία της Κύπρου, από το τράβηγμα μιας γραμμής που όρισε «παράξενα» σύνορα, που διέλυσε τους ανθρώπους, που κατέστρεψε ζωές. Διάβασα σε μία δήλωσή σου να λες ότι η «νεκρή ζώνη» είναι μέσα μας. Τι εννοείς;

Αυτή τη στενή λωρίδα γης που χωρίζει την πόλη της Λευκωσίας στα δύο, συνηθίσαμε να τη λέμε «νεκρή ζώνη», «γραμμή κατάπαυσης του πυρός», «γη του κανενός», «πράσινη γραμμή» –από το χρώμα του μολυβιού που τη χάραξε στον χάρτη το 1964. Από το 1974, ως τετελεσμένο της τουρκικής εισβολής επεκτάθηκε για να διχοτομήσει το νησί. Η νεκρή ζώνη στο νέο μου βιβλίο, είναι το σκηνικό όπου ξετυλίγεται η πλοκή της ιστορίας των τριών κατατρεγμένων που εγκλωβίζονται σε αυτή. Παρεμβάλλεται, υψώνει τείχη, περιορίζει∙ τους καταδικάζει σε μία ενδιάμεση κατάσταση, μια κατάσταση αβεβαιότητας και μάταιης αναμονής. Συνεπώς, η νεκρή ζώνη μέσα μας μπορεί να είναι αυτό το νέκρωμα, η αποσύνδεση, η λήθη ή το «ξέ-χασμα» που επισυμβαίνει όταν οι καταστάσεις είναι πια ανεξέλεγκτες. Μπορεί να είναι παραίτηση, αυτό το χάσιμο της ελπίδας∙ το κενό που ανοίγεται μέσα μας –η κωματώδης αυτή κατάσταση που επέρχεται με την ανεπανόρθωτη τραυματική εμπειρία.

● «Του κανενός» λοιπόν. Ο ομηρικός «κανένας» ήταν ένα τέχνασμα απελευθερωτικό για τον Οδυσσέα, ενώ στο βιβλίο σου ο κανένας είναι εγκλωβισμένος από την έλλειψη ταυτότητάς του. Υπάρχει μια τάση τα τελευταία χρόνια οι συγγραφείς να μη δίνουν ονόματα στους ήρωές τους. Εσύ γιατί κράτησες τους ήρωές σου χωρίς όνομα –έστω και χωρίς ταυτότητα;

Το καθετί στη γραφή εξυπηρετεί έναν συγκεκριμένο σκοπό. Η ανωνυμία των χαρακτήρων μπορεί ενδεχομένως να διευκολύνει ή να ενισχύει την ταύτιση κατά την ανάγνωση ή μέσω της ανωνυμίας τους οι χαρακτήρες να καθίστανται σύμβολα. Το δικό μου κορίτσι, η ηρωίδα και αφηγήτρια στο βιβλίο μου, δεν μας αποκαλύπτει το όνομά της ωσάν να απαρνείται αυτό το βασικό στοιχείο της ταυτότητας την ίδια στιγμή που τόσο απεγνωσμένα τη διεκδικεί. Φοβάται να αποκαλύψει το όνομά της. Μας αποκαλύπτει το όνομα του Σαλίφου και του Γαβριήλ – των άλλων δύο δέσμιων της γης του κανενός∙ κανενός άλλου. Οι υπόλοιποι χαρακτήρες σκιαγραφούνται μέσα από τη δική της ματιά και μέσα από τη δική της κατακερματισμένη αφήγηση. Με απότομες μεταπηδήσεις στην αναγκαστική εκ των πραγμάτων ενηλικίωση, παλινδρομεί συνεχώς στην παιδική αθωότητα, σκιτσάροντας μέσω της αφήγησής της αυτούς στους οποίους εναποθέτει τις ελπίδες της, με τον ίδιο τρόπο που θα το έκανε ένα παιδί...

● Πώς δέχεται η Κύπρος ένα τέτοιο βιβλίο που οι ήρωες είναι «ξενομπάτες», πιθανόν μιας άλλης θρησκείας, και με δεδομένη την τραυματική εμπειρία τους; Θεωρούν ότι είναι επικριτικό ή ότι απλώς καταγράφει μια καθημερινότητα;

Ξέρουμε ότι ο κάθε ένας και η κάθε μία από εμάς όταν διαβάζει λογοτεχνία κουβαλάει μαζί τα μπαγκάζια του. Και λέγοντας αυτό εννοώ ότι ανάλογα με τον αναγνώστη, τις εμπειρίες, τις μνήμες και τα βιώματά του, το λογοτεχνικό κείμενο ενδέχεται να έχει υποδοχές ή και ερμηνείες ισάριθμες με τους αναγνώστες του. Το θέμα της προσφυγοποίησης, της αναγκαστικής μετανάστευσης, της εξορίας, του ξεριζωμού, αν το δούμε μέσα από τον φακό της ιστορίας, οι Κύπριοι το έχουν ζήσει στο πετσί τους, όπως και τόσοι λαοί. Τα θέματα αυτά δεν στέκονται από μόνα τους αποκλειστικά με την κυριολεκτική τους έννοια, αλλά συνοδεύονται από έννοιες μεταφορικές ή συμβολικές της ανθρώπινης εμπειρίας, της απομόνωσης και του αποκλεισμού και συνδέονται αναπόφευκτα με την πανανθρώπινη ανάγκη του ανήκειν και της ασφάλειας.

Σίγουρα πάντως δεν γράφουμε έχοντας κατά νου ποιος θα είναι ο αναγνώστης, από πού προέρχεται και ποια είναι τα βιώματά του. Γράφουμε ιστορίες προσωπικές, πολλές φορές γράφουμε τις ιστορίες αυτών που δεν τους δόθηκε η ευκαιρία να τις πουν, αυτών που αποσιωπήθηκαν με επίκεντρο την ανθρώπινη διάσταση, αυτό που μας συνδέει ως ανθρωπότητα, αυτό που μας κάνει τελικά ανθρώπους. Η ηρωίδα μου σε μία από τις συναντήσεις της με την Κύπρια γριά Λύκαινα σκέφτεται: «Εμένα από τον τόπο μου με χωρίζουν στεριές και θάλασσες. Εκείνην, απ’ τον δικό της, μια στάλα χώμα».

● Οι ήρωές σου, αν και μοιράζονται την καθημερινότητά τους και υπάρχει ένα νοιάξιμο μεταξύ τους, δείχνουν έτοιμοι την κρίσιμη στιγμή να αρνηθούν ο ένας τον άλλο. Δηλαδή, όπως στον «Αρχοντα των μυγών» του Γκόλντινγκ, ο εγκλωβισμός βγάζει τα πιο άγρια ένστικτα των ανθρώπων; Ισχύει και αν ναι γιατί; Πιστεύεις ότι η ανθρώπινη φύση είναι πιο κοντά στον Λεβιάθαν του Χομπς ή στη θεωρία του «ευγενούς αγρίου» του Ρουσό, ότι όλοι είμαστε καλοί ή άγριοι κατά βάθος;

Η λογοτεχνία ανέκαθεν εξερευνούσε τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά των ανθρώπινων σχέσεων, το χάος της ψυχής, τις μυστηριώδης ορμές, τη διττή φύση του ανθρώπου και την πάλη που προκύπτει μέσα του όταν ενεργοποιηθεί το ένστικτο της επιβίωσης. Η λογοτεχνία ρίχνει φως στις πτυχές αυτές του ανθρώπου, τον ξεγυμνώνει, δεν επιχειρεί όμως να δώσει απαντήσεις στα διαχρονικά θέματα της φιλοσοφίας σε σχέση με την ανθρώπινη φύση. Αν το έπραττε αυτή [η λογοτεχνία] θα ήταν τύπου εγχειριδίου. Καταλήγω ότι το λογοτεχνικό κείμενο μπορεί να είναι βαθιά φιλοσοφικό αλλά τα ερωτήματα αυτά παραμένουν αναπάντητα. Αν ξέραμε την απάντηση, δεν θα ήταν λιγότερος ο πόνος στον κόσμο; Ο λογοτέχνης αφουγκράζεται, περνά μέσα από το φίλτρο του το βίωμα και το συναίσθημα, μετουσιώνοντάς το σε λέξεις, φράσεις, κόσμους. Είναι το ίδιο το έργο, όμως, που εισέρχεται σε έναν υπαρξιακό διάλογο με τον αναγνώστη. Η συγγραφέας ενδέχεται να έχει ρόλο διαμεσολαβητή.

● Στους εγκλωβισμένους στην πράσινη γραμμή κάποιοι πετούσαν προμήθειες κι όλο πίστευα πως κάποιος θα άπλωνε το χέρι και θα έβγαζε μέσα από κει κάποιον «κανένα». Είμαστε έτοιμοι να προσφέρουμε πραγματική βοήθεια ή περιοριζόμαστε στην καλή πράξη;

Το βιβλίο είναι εμπνευσμένο από πραγματικό γεγονός που είδε το φως της δημοσιότητας πριν από τρία περίπου χρόνια, όταν τρεις παράτυποι μετανάστες, πρόσφυγες, κατατρεγμένοι είχαν πράγματι εγκλωβιστεί για μήνες εντός της νεκρής ζώνης της Λευκωσίας, στη γη του κανενός, σε έναν τόπο μη τόπο, ενώ πραγματικά έψαχναν τη γη της Επαγγελίας τους. Σήμερα η ιστορία επαναλαμβάνεται. Σε μια κουβέντα που έκανα με την μικρή μου κόρη, δέκα ετών τότε, με ρώτησε εάν αυτοί οι άνθρωποι ζουν εκεί μια «κανονική ζωή». Αυτό το ερώτημα αποτέλεσε το έναυσμα. Με έκανε να διερωτηθώ: Τι είναι τελικά μια κανονική ζωή; Τι σημαίνει για τον κάθε ένα από εμάς; Κι αν μια «κανονική ζωή» σημαίνει... ξέρω ότι ακούγομαι γραφική... αν μια «κανονική ζωή» σημαίνει αγάπη και νοιάξιμο, μπορεί να ανθίσει σε έναν τόπο μη τόπο; Κι επειδή η λογοτεχνία αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα και τις πραγματικότητες, το βιβλίο καταπιάνεται με τις αντιδράσεις των «ανθρώπων που ζουν στην άλλη πλευρά του τοίχου». Και όπως έγινε στην πραγματικότητα, τότε και σήμερα, «οι άνθρωποι που ζουν στην άλλη πλευρά του τοίχου» στο βιβλίο, οι απλοί άνθρωποι, οι καθημερινοί, δίνουν βοήθεια με απλοχεριά. Ομως, όπως στον πραγματικό σύγχρονο κόσμο κυριαρχεί η ματαίωση και το αδιέξοδο, έτσι και στο βιβλίο. Γιατί ο απλός καθημερινός άνθρωπος, αυτός που πόνεσε το ίδιο, θα δώσει κομμάτι από το δικό του ψωμί. Η απραξία και η πόλωση ακόμα και η χειραγώγηση του απλού καθημερινού ανθρώπου είναι στοιχεία σκοτεινών δυνάμεων και συμφερόντων που τον υπερβαίνουν.

● Μια γυναίκα εργαζόμενη, με δύο παιδιά, πόσο εύκολο είναι να βρει χρόνο για το γράψιμο;

Η καθημερινότητά μου, με ό,τι αυτό μπορεί να εμπεριέχει, αποτελεί πηγή έμπνευσης. Δεν θα μου ήταν δυνατό να γράψω αποστασιοποιημένη από την πραγματική ζωή. Η λογοτεχνία πηγάζει από την παρατήρηση και το βίωμα. Οσο για τα παιδιά μου, το κάθε ένα από αυτά μου χαρίζει άλλες οπτικές του κόσμου μας. Φωτίζουν σημεία αόρατα για μένα. Θα έγραφα άραγε αν το μόνο που είχα ήταν άπλετος χρόνος;

● Υπάρχει τραγωδία χωρίς κάθαρση;

Ναι, μπορεί να υπάρξει τραγωδία χωρίς κάθαρση κι αυτή είναι ατόφια η πέρα για πέρα αληθινή διάσταση των πραγμάτων. Ως αντικατοπτρισμός και αντήχηση του σύγχρονου κόσμου η σύγχρονη λογοτεχνία, η οποία καταγράφει το παράλογο και την παράνοιά του, δεν προσφέρει λύση. Κάπου όμως και μέσα σε αυτόν τον ζόφο συνεχίζει να υπάρχει, τόσο στη ζωή όσο και στη λογοτεχνία, μια θρυαλλίδα ελπίδας.

● Εσύ ποιες γραμμές έχεις τραβήξει στη ζωή σου, ποια τα όρια-σύνορά σου;

Οι γραμμές χαράζονται και τα όρια τοποθετούνται για να μπορείς να κοιμηθείς ήσυχα το βράδυ. Καθορίζουν τις προϋποθέσεις για ισορροπία και γαλήνη, χωρίς όμως να τη διασφαλίζουν. Κάποια όρια μπορεί να είναι ελαστικά –γιατί κανείς άνθρωπος δεν είναι νησί. Αλλα δεν είναι διαπραγματεύσιμα. Αυτά δηλαδή που έχουν να κάνουν, για παράδειγμα, με την ασφάλεια –με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει– της οικογένειας και των αγαπημένων μας. Αλλά όπως έχουμε πει και πιο πριν, ακόμα και αυτή η οριοθέτηση και η προσπάθεια για προστασία και φροντίδα, μπορεί να οδηγήσουν στη ματαίωση. Ο κόσμος μας σήμερα είναι τρομακτικός.

ℹ️ Η Ερατώ Ιωάννου έχει γράψει τις συλλογές διηγημάτων Cats Have it All (2004) και Not in the Ornamental Teapot (2020), εμπνευσμένες από τη ζωή της στη Λευκωσία, την τελευταία διαιρεμένη πρωτεύουσα της Ευρώπης. Η πιο πρόσφατη από τις συλλογές κυκλοφορεί στα ελληνικά, τα αγγλικά και τα ισπανικά. Κείμενά της έλαβαν επαίνους και παρουσιάστηκαν σε διεθνή λογοτεχνικά περιοδικά και ανθολογίες. Το διήγημά της με τίτλο Deserted διακρίθηκε στη βραχεία λίστα για το Βραβείο Διηγήματος της Κοινοπολιτείας (2019). Tο μυθιστόρημά της Muerta κέρδισε το πρώτο βραβείο στην κατηγορία ιστορικής φαντασίας στο Stockholm Writers First 5 Pages Prize. Εργάστηκε ως βοηθός αρχισυντάκτη στο λογοτεχνικό περιοδικό του Κυπριακού ΠΕΝ, In Focus (2016-20), ενώ είναι ιδρύτρια και πρόεδρος του Room for Art.