Ο πλούτος της ελληνικής διασποράς

Στο με αριθμό 577 από 2-3/12/2023 τεύχος των «Νησίδων», που κυκλοφόρησε μαζί με το τεύχος της «Εφ.Συν.» εκείνου του Σαββατοκύριακου, και στις σελίδες τους 30-31 έχω δημοσιεύσει παρουσίαση του α’ μέρους του βιβλίου του Μιχάλη Δαμανάκη, καθηγητή της Παιδαγωγικής και της Κοινωνιολογίας και τέως αντιπρύτανη του Πανεπιστημίου Κρήτης, που αναφερόμουν κυρίως στα περιεχόμενα των τριών πρώτων κεφαλαίων του προαναφερόμενου βιβλίου του που έχουν τίτλους: «Η απόφαση για το ταξίδι», «Η συνέχεια του ταξιδιού» και «Μετανάστευση στη Γερμανία».

Σε αυτά τα κεφάλαια περιγράφονται οι περιπέτειές του σαν ανειδίκευτου εργάτη στη χημική βιομηχανία BASF και στη συμβουλή που του έδωσε ο Κρητικός συμπολίτης του Σήφης: «Αν θες να δουλέψει το μυαλό, πρέπει να κυνηγήσεις το δασκαλίκι» – συμβουλή που μπήκε και τίτλος στο προηγούμενο κείμενό μου.

Ο δάσκαλος διορίστηκε στο Opladen το 1969, όπου κατοικούσε και ο γράφων οικογενειακώς από το 1960. Γνωριστήκαμε και γίναμε φίλοι.

Στη δισέλιδη παρουσίασή μου στις «Νησίδες» στο βιβλίο του, αναφέρομαι αποκλειστικά στις δραστηριότητές του στη Γερμανία, τις παράλληλες με το «δασκαλίκι», τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο της Κολονίας και κάποιες πληροφορίες για την επικρατούσα κατάσταση στους εκεί Ελληνες στο Opladen - Leverkusen.

Σήμερα θα ασχοληθώ με τα άλλα τρία κεφάλαια του βιβλίου που έχουν τους τίτλους: «Βιώνοντας την Ιστορία», «Ελληνική Ομογένεια» και «Προβλήματα για την παιδεία των Ομογενών».

Πιάνοντας μια συνέχεια με το προηγούμενο δημοσιευμένο κείμενο, κατ’ αρχάς θα αναφερθώ σε δύο λάθη: στο τέλος της πρώτης παραγράφου, στην αρχή, από παραδρομή, η Παιδαγωγική Ακαδημία Ηρακλείου έγινε Χανίων. Ηρακλείου είναι το σωστό. Και προς το τέλος, στην αρχή της τελευταίας στήλης το: «Στοκχόλμη Νοέμβρης 1967» έγινε από παραδρομή 1969. Το 1967 είναι το σωστό. Ως προς τα προηγούμενα αυτά τα ολίγα.

Και πιάνοντας το νήμα της συνέχειας ακολουθεί το υποκεφάλαιο: «Κλείνοντας το κεφάλαιο της μετανάστευσης στη Γερμανία ή βιώνοντας τον ρατσισμό», όπου και αναφέρεται στο γεγονός πως ενώ είχε έρθει πρώτος στις εξετάσεις για την έδρα του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Oldenburg της Κάτω Σαξονίας, όταν ο τοπικός υπουργός Παιδείας (στη Γερμανία δεν υπάρχει υπουργείο Παιδείας σε επίπεδο ομοσπονδίας. Υπάρχει μόνο υπουργείο Επιστημών και υπουργεία Παιδείας έχουν και οι 16 ομόσπονδες χώρες) διόρισε τον δεύτερο που ήταν Γερμανός. Αυτό σήμαινε για τον Μιχάλη Δαμανάκη όχι πανεπιστημιακή σταδιοδρομία στη Γερμανία. Τότε εκλέχτηκε καθηγητής στην Ελλάδα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, απ’ όπου του άνοιξε «η μεγάλη λεωφόρος των μεγάλων ερευνητικών και εκπαιδευτικών προγραμμάτων που είχαν ως αντικείμενο την ελληνική διασπορά και την ελληνόγλωσση εκπαίδευση σε αυτή» (σ. 87).

Στο τέταρτο κεφάλαιο με τον τίτλο «Βιώνοντας την Ιστορία. Επαναλαμβανόμενη επιστροφή», αναφέρεται στην επιστροφή του στην Ελλάδα το καλοκαίρι του 1985, που θεώρησε γι’ αυτόν και για την οικογένειά του ότι το κεφάλαιο Γερμανία είχε κλείσει, κάτι που δεν ήταν ακριβώς έτσι, μια και η μία από τις κόρες του επέλεξε τη Γερμανία για μεταπτυχιακές σπουδές και εργασία μετά (σ. 89). Ετσι καθιερώθηκε το πηγαινέλα. Στις 9 Νοεμβρίου 1989 και ενώ δειπνούσε με άλλους στο Αμβούργο πληροφορήθηκαν πως «έπεσε το τείχος».

Στη συνέχεια αναφέρεται στις ακαδημαϊκές ανταλλαγές μεταξύ Ελλάδας και DDR (της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας), όπου βρέθηκε εκεί από 30 του Σεπτέμβρη μέχρι 11 του Οκτώβρη του 1990.

Περιγράφει την απερίγραπτη παράκρουση και τον απεριόριστο ενθουσιασμό για την «επανενοποίηση» στην Πύλη του Βρανδεμβούργου, κυριολεκτικά προσάρτηση της DDR (χωρίς κάποιο έστω τυπικό δημοψήφισμα) από την καπιταλιστική Δυτική Γερμανία. Αλλά μετά τους απερίγραπτους ενθουσιασμούς και πανηγυρισμούς, ακολούθησε ανεργία, ακρίβεια, μιζέρια, φτώχεια, απογοήτευση και γενική χειροτέρευση της υλικής κατάστασης όλων των εργαζομένων της DDR γενικά.

Ο γράφων είχε συντάξει τότε διεξοδικό άρθρο σε γερμανικό περιοδικό που τις πρώτες μέρες, μετά τις γιορτές και τα πανηγύρια, είχε προβλέψει έγκαιρα την αρνητική πορεία.

Αλλά τι έγραψε ελληνικά και γερμανικά στο βιβλίο επισκεπτών όταν έφυγε από την DDR ο Μ. Δαμανάκης;

«Στις 30/9/1990 αφίχθηκα στην DDR (Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας) και αναχωρώ αύριο 11/10/1990 από την BRD (Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας). Κατά τη διάρκεια της παραμονής μου είδα, άκουσα, πληροφορήθηκα και βίωσα πολλά.

Αυτό που με συντάραξε βαθιά είναι η απογοήτευση και η παραίτηση που διαπίστωσα σε πάρα πολλούς ανθρώπους στην πρώην DDR.

Καταχωρίζω εδώ αυτό που μου είπε κάποιος: Είχαμε ελπίδες και καλές προθέσεις. Ομως διαπιστώνουμε πως ήρθαν νέοι αφέντες» (σ. 100-101). Ποιους αφέντες να εννοεί άραγε; ρωτάει ο Μιχάλης Δαμανάκης.

Ακολουθούν δύο κεφάλαια, το πέμπτο και το έκτο, με πολλά υποκεφάλαια. Στις σελίδες 92-93 και κάτω από τον τίτλο: «Ανατολικό Βερολίνο 1976 και 1990», κάνει μια σύγκριση της πρώτης φοράς 1976 (που είχε έρθει ιδιωτικά στο Ανατολικό Βερολίνο με τη γυναίκα του και τώρα, 1990) που είχε σταλεί επίσημα διακρατικά, στο πλαίσιο ακαδημαϊκών ανταλλαγών Ελλάδας - DDR και τον βρήκε εκεί, στην DDR, η επανένωση των δύο Γερμανιών – διάβαζε σωστότερα η προσάρτηση της DDR από την BRD.

Στα κεφάλαια πέμπτο και έκτο ο συγγραφέας αναφέρεται στις εμπειρίες από την Ελληνική Ομογένεια σε συνάρτηση με την εκπαίδευση των Ελληνοπαίδων του εξωτερικού, στο σχετικό συνέδριο που έγινε στο Ζάππειο 9-12 Μαρτίου 1991, αναφέρεται στους Ελληνες της Ιστορικής Διασποράς και στους Ελλαδοκεντρικούς Ελληνες της Γερμανίας, στους Ελληνες της Αυστραλίας που αγκάλιασαν με ιδιαίτερη συμπάθεια την εισήγησή του για την πολυπολιτισμική εκπαίδευση, που δύο χρόνια αργότερα βρέθηκε προσκεκλημένος της Ομοσπονδίας Ελληνικών Κοινοτήτων Αυστραλίας και του Ελληνικού Φεστιβάλ του Σίντνεϊ, «για να γνωρίσει από κοντά τον υπέροχο αυτό Ελληνισμό σε αυτή τη μαγική χώρα αλλά και τον πόλεμο μεταξύ Αστικών και Εκκλησιαστικών Κοινοτήτων» (σ. 103-106). Και συνεχίζει: «Το Συνέδριο ήταν η αρχή μιας νέας περιόδου για την ελληνόγλωσση εκπαίδευση στη Διασπορά, της περιόδου των οραμάτων και των υψηλών στόχων. Για μένα, προσωπικά, αποτέλεσε την απαρχή μόρφωσης μιας σφαιρικότερης και συγκριτικής εικόνας για τον εξωελλαδικό Ελληνισμό. Στην πορεία όσο πιο κοντά γνώριζα τις ελληνικές παροικίες στη Διασπορά τόσο περισσότερο συνειδητοποιούσα τις μεταξύ τους διαφορές.

Αλλο η Ιστορική Διασπορά στη Μαύρη Θάλασσα και τον Καύκασο και άλλο η μεταναστευτική στις 5 ηπείρους. Και στην ίδια τη Μεταναστευτική, πάλι, άλλο οι ελληνικές παροικίες στις ΗΠΑ, στον Καναδά και στην Αυστραλία και άλλο στην Ευρώπη. Και στην ίδια την Αυστραλία, άλλο οι Αστικές Κοινότητες και άλλο οι Εκκλησιαστικές. Μεταξύ τους μάλιστα υπάρχει εδώ και πολλές δεκαετίες ένας “ανελέητος πόλεμος” που δίχασε όχι μόνο τις κατά τόπους παροικίες αλλά και πολλές οικογένειες.

Οσο πιο βαθιά γνώριζα τις ελληνικές παροικίες στη Διασπορά τόσο διαπίστωνα ότι οι ομογενείς δεν ήταν ομοιογενείς και ότι δεν υπήρχε μία αλλά πολλές Διασπορές. Και από την άλλη, όσο περνούσε ο χρόνος τόσο περισσότερο κατανοούσα ότι η ελληνογένεια στην Ελληνική Διασπορά δεν ήταν πρόβλημα αλλά πλούτος, γιατί αυτή παραπέμπει στους διαφορετικούς τρόπους ένταξης των Ελλήνων σε διαφορετικά κοινωνικοπολιτισμικά, πολιτικά και οικονομικά περιβάλλοντα ανά τον κόσμο. Οσο πιο πολλές “φυλές’ Ελλήνων στη Διασπορά, λοιπόν, τόσο πιο πλούσιοι είμαστε» (σ. 107).

Ως προς το «Αστικές Κοινότητες», έχω ένσταση, γιατί υπάρχει η Αστική (καπιταλιστική) τάξη και τα πράγματα μπερδεύονται.

Στη Γερμανία τις ελληνικές κοινότητες που δημιουργήσαμε τις είπαμε εργατικές, στις άλλες, όπου γης, αρκεί το Ελληνικές. Και οι Εκκλησιαστικές ας κάνουν επιπλέον χρήση αυτής τους της ιδιότητας και με την ευκαιρία ο γράφων είχε βραβευτεί μαζί με τον πρόεδρο της Ομοσπονδίας των Eλληνικών Kοινοτήτων της Αυστραλίας, καθηγητή Πανεπιστημίου Δημήτρη Τσικρή, στους Δελφούς στις 26 του Σεπτέμβρη του 1993 με το βραβείο «Ηνίοχος» της Δελφικής Αμφικτιονίας στο πλαίσιο των 10ων Πανελλήνιων Ποιητικών Αγώνων. Εκτός από εμάς τους δύο, ήταν ακόμη άλλοι δύο: ο Αγριτέλης, αστροφυσικός και ποιητής που εκπροσωπούσε τις ΗΠΑ, και ένας άλλος λογοτέχνης που εκπροσωπούσε την Αφρική και που τώρα δεν θυμάμαι το όνομά του. Εγώ εκπροσωπούσα την Ευρώπη και ο Τσικρής την Αυστραλία.

Η βράβευσή μας αφορούσε βιβλία μας που είχαν κυκλοφορήσει τότε. Εγώ είχα κυκλοφορήσει τη «Μεραρχία Ακουι» στα 50 χρόνια της σφαγής των 10.000 Ιταλών αντιφασιστών από τη ναζιστική Βέρμαχτ. Στο πλαίσιο των 10ων Ποιητικών Αγώνων δημιουργήθηκε και μια Αμφικτιονία μεταξύ Ελλάδας και Ελλήνων της Αυστραλίας. Σε αυτή προσφέραμε και εμείς την ορειχάλκινη κεφαλή του Ηνίοχου που μας είχε απονεμηθεί.

Ο αείμνηστος Δημήτρης Τσικρής σκοτώθηκε το επόμενο καλοκαίρι από αυτοκίνητο μπροστά στο σπίτι του στο Χαλάνδρι. Ας είναι αιωνία του η μνήμη...

Το βραβείο «Ηνίοχος» της Δελφικής Αμφικτιονίας είναι το μεγαλύτερο βραβείο που απονέμεται σε Ελληνες συγγραφείς του εξωτερικού και σε ξένους συγγραφείς που ασχολούνται με την Ελλάδα.

Και επανερχόμαστε, με αυτή την αναφορά, σε αγαπητό, νεκρό, φίλο, στο σημαντικότατο βιβλίο του Δαμανάκη. Αναφερόμενος σε πρόσωπα και καταστάσεις προχωρεί θίγοντάς τα με υπότιτλους και αναφορές όπως «Θαμμένος σε ξένο τόπο», «Οι πρωτοπόροι», που είναι οι παλιοί και οι νεότεροι ψάχνουν να βρουν ίχνη τους και λείψανά τους, «Τα παιδιά της Μπολσεβίκας», «Θηλυκή μετανάστευση», «Οι νύφες», «Αustralia Day», «Μεσογειακή αναιμία», «Μια ελληνική κοινότητα στην έρημο της Αυστραλίας», «Coober Pedy, 1-3 Σεπτεμβρίου 2002», «Ταυτότητες» (I) και (II), «Ρωμιοσύνη (της Πόλης)», «Συμπληγάδες», «Diffusione della Lingua Neogreca», «Ηamburg Hauptbahnhof: “Εμπορευματοποίηση ταυτοτήτων”», «Εργαλειοποιήσεις», «Η “Παναγία του Ρήνου”», «Στη μαύρη ήπειρο», «Ασπρο-μαύρο», «Ο Σωκράτης στη Βόρεια Αμερική», «Σεβασμιότατε τη χείρα σας φιλώ».

Επειδή «δεν φίλησε τη χείρα» του «αγίου» γι’ αυτό δεν δόθηκε το σχολείο για σεμινάριο του προγράμματος ελληνικής εκπαίδευσης.

Η νίκη της εθνικής Ελλάδας, Euro 2004. To περίφημο Συμβούλιο Αποδήμου Ελληνισμού. «Η οργή της Διασποράς». Κεφάλαιο έκτο και τελευταίο. Το πρόγραμμα για την Παιδεία των Ομογενών. Ιστορικό και οργάνωση. Στο μεγάλο αμφιθέατρο. Οι μικροί δείχνουν τον δρόμο. «Παιδεία Ομογενών».

Ο νόμος 2413/1996 για την εκπαίδευση στην Ελληνική Ομογένεια, που θεσπίστηκε το 1996, έχει προϊστορία εννέα χρόνια πριν, όταν υπουργός Παιδείας ήταν ο Αντώνης Τρίτσης και υφυπουργός ο Δ. Παπαδημητρίου.

Μετά το 1964 επί Ενωσης Κέντρου υπουργός Παιδείας ήταν ο πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου και υφυπουργός ο Φ. Πετσάλνικος. Αυτοί ευνόησαν τα θέματα της Ελληνικής Παιδείας της Διασποράς και της Εκπαιδευτικής Διαπολιτισμικότητας. Μέχρι που το Συνέδριο του Ζαππείου την ωφέλησε πάρα πολύ.

«Η ανάθεση του έργου στην Ερευνητική Ομάδα του Εργαστηρίου Διαπολιτισμικών και Μεταναστευτικών Μελετών του Πανεπιστημίου Κρήτης (Ομάδα Ε.ΔΙΑ.Μ.ΜΕ.) την άνοιξη του 1997, άνοιξε τον δρόμο για μια μαραθώνια διαδικασία που κατέληξε στην Α’ Συνάντηση Εργασίας μεταξύ της 27ης Ιουνίου και της 2ας Ιουλίου 1997, στο Ρέθυμνο» (σ. 182).

«Απροπός πιροσκί», 11 δασκάλες κυρίως από την Αρμενία και τον Καύκασο εκτός από τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας στους συμπατριώτες τους, με επικεφαλής τη γυναίκα τού Δαμανάκη, είχαν δημιουργήσει και μια εξαιρετική διεθνή κουζίνα, από εκεί και το «Απροπός πιροσκί».

Ακολουθούν τα κεφάλαια: «Χαρακτήρες», «Ουδέν κακό αμιγές καλού», «Στην πρέσα», «Δημιουργικές ενστάσεις», «Παρέες (I)», «Παρέες (II)», «Η παλιά πόλη», «Αντί επιλόγου» (σ. 217).

Και στο τέλος, μετά τον επίλογο, παραθέτει «Σύντομη ιστορική αναδρομή από το 1900 μέχρι τη λήξη του Εμφυλίου Πολέμου (1950)» (σ. 218-31).

Αυτά είναι κάποια από τα δεδομένα, τα δρώμενα και τις δραστηριότητες του συγγραφέα όπως μπόρεσα να τα συμμαζέψω και να τα παρουσιάσω εδώ.

Η συμβολή του στην εκπαίδευση του Οικουμενικού Ελληνισμού υπήρξε πολύτιμη, σπουδαία και κυρίως στην πολυπολιτιστική της διάσταση υπήρξε εξαίρετη προσφορά.

*Συγγραφέας - δημοσιογράφος