Ο Δαφνοστεφής και η Ελαφρά Ταξιαρχία

Στον ελληνικό χώρο των Γραμμάτων, ο Αγγλος δαφνοστεφής (=εθνικός) ποιητής Alfred Lord Tennyson (1809-1892), ενσάρκωση της πεμπτουσίας των ιδανικών τής Βικτωριανής εποχής, αναδύεται δειλά στα μέσα τού 19ου αιώνα, αφού είχε ήδη καθιερωθεί στην πατρίδα του. Η πρώτη κριτική αναφορά γίνεται το 1877, από τον Εμμανουήλ Ροΐδη (είχε προηγηθεί μόνον ο επί μακρόν κάτοικος εξωτερικού Δημήτριος Βικέλας), και πέρασαν 14 χρόνια ώσπου να την ακολουθήσει (τη εξαιρέσει κάποιων μεσολαβησασών δημοσιογραφικών νύξεων) ένα δοκίμιο του Γεωργίου Βιζυηνού· αμφότερα τα δημοσιεύματα, και όσα λίγα υπήρξαν έπειτα, αναγνώριζαν ορισμένες πολύ καλές αλλά και κάποιες αδύναμες πλευρές στην γραφή τού Tennyson, βαίνοντας οπωσδήποτε παράλληλα με (αν όχι μεταφέροντας αυτούσιες στα καθ’ ημάς) απόψεις Αγγλων και Γάλλων κριτικών, καθώς και γενικότερες αποτιμήσεις μετά τον θάνατο του ποιητή.

Ομοίως μικρό σε ένταση και έκταση ήταν και το μεταφραστικό ενδιαφέρον, το οποίο, κατά τις τελευταίες δεκαετίες τού 19ου αιώνα και την αρχή τού 20ού εστιαζόταν είτε στο ποίημα «Enoch Arden» είτε σε μεμονωμένα κομμάτια, όπως η πρώιμη μπαλάντα «Οι αδερφές», το «Η λαίδη τού Shallot» ή το «Tears, Idle Tears» από το «The Princess». Σημειωτέα και η «έμμεση» μετάφραση, διά χειρός Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, αποσπασμάτων από το έργο τού Tennyson, «ενσωματωμένων» στο («εξεταστικό» απέναντί τους και αντισυμβατικό, ανήκον στο λογοτεχνικό «κίνημα» της «Νέας Γυναίκας») μυθιστόρημα «Οι δίδυμοι του Ουρανού» (1893) της (ψευδών.) Sarah Grand.

Τα λυρικά κομμάτια είλκυσαν ουσιαστικότερα τους/τις Ελληνες/Ελληνίδες ποιητές/ποιήτριες - μεταφραστές/μεταφράστριες (ανάμεσά τους τον Κώστα Ουράνη και τον Ναπολέοντα Λαπαθιώτη) κατά τη δεκαετία του 1920 κυρίως, χάρη στις παλαιότερες εύφημες μνείες των Γάλλων συμβολιστών σχετικά με την ευαισθησία, την πνευματικότητα και τη μουσικότητα των στίχων τού Τέννυσον, ενώ το φλέγον -για ένα διάστημα τουλάχιστον- ζήτημα σχετικά με την επίδραση του Αγγλου στον Κ.Π. Καβάφη αύξησε τη δραστηριοποίηση γύρω από και για το ξενόγλωσσο έργο, το οποίο, μάλιστα, είχε απήχηση εξίσου σε «συντηρητικούς» και «προοδευτικούς» πνευματικούς κύκλους, ως δείγμα «κλασικισμού εντός τού ρομαντισμού». Η συνολική ιδέα, πάντως, που (θα) εδύνατο να σχηματίσει το ελληνικό αναγνωστικό κοινό τού Μεσοπολέμου δεν (θα) ήταν κάτι περισσότερο από επιφανειακή, αν όχι (και) στρεβλή, όπως επισημαίνει στο εμπεριστατωμένο μελέτημά της (ενταγμένο στον τόμο «The Reception of Alfred Tennyson in Europe», 2016) η Γεωργία Γκότση (εκείθεν και οι παρούσες πληροφορίες).

Η ερευνήτρια συμπληρώνει τα δεδομένα τής ελληνικής υποδοχής του έργου του Tennyson, έως τη δεκαετία του 1930, μέσω, επίσης, των εμφανίσεών του στον Τύπο Κύπρου και Αιγύπτου (στο πλαίσιο της αγγλικής κατοχής αμφοτέρων), με ειδικότερη αναφορά στη σημαντική μετάφραση (δημοσιευθείσα το 1927, στο περιοδικό Νέα Ζωή τής Αλεξάνδρειας) του ποιήματος του Tennyson (θρηνούντος για τον θάνατο του πολυαγαπημένου φίλου του Arthur Hallam) «Ulysses»(«Οδυσσέας») από τον σημαντικότατο Ζακυνθινό ποιητή και λόγιο Μαρίνο Σιγούρο –μετάφραση η οποία, ωστόσο, έλαβε/δανείστηκε επιπρόσθετες διαστάσεις από τον χρονότοπο του προορισμού της.

Στο ως άνω μελέτημα υπάρχει, με αφετηρία το «Ulysses», μια πυκνή αναφορά από τη Γ. Γκότση στη διασύνδεση του Tennyson («εμπνευσμένου», φυσικά, από τον Ομηρο και εν συνεχεία από τον Δάντη) με τους ημέτερους Κωστή Παλαμά, Κωνσταντίνο Καβάφη, Νίκο Καζαντζάκη και, εμμέσως, Γιώργο Σεφέρη, αλλά και η επισήμανση της κυριαρχίας εν Ελλάδι τού (έτερου) Λόρδου Βύρωνα, ευθυνόμενης πιθανότατα για την ισχνή εγχώρια παρουσία άλλων φωνών τού βρετανικού Ρομαντισμού.

Πάντως, κατά την τελευταία δεκαπενταετία, η «ελληνική» φωνή τού Tennyson φαίνεται να ακούγεται κάπως δυνατότερα, χάρη σε εκδόσεις όπως οι ανά χείρας, που προσφέρουν μια ευρύτερη επιλογή από έργα «πληθωρικώς εξυμνηθέντα» στο παρελθόν από την (αγγλόφωνη κυρίως) κριτική και αντιπροσωπεύοντα αμφότερες τις βασικές πλευρές τού «τεννυσόνιου» έργου: α) την, αφηγηματικά περιγραφόμενη, λατρεία στη φύση και στην απλή ζωή, αλλά β) και τη μουσική συμβολικότητα των θλιβερών και έμφοβων συναισθημάτων. Ισως κάπου ανάμεσα στις δύο προαναφερθείσες θεματικές - υφολογικές επιλογές να στέκεται το ποίημα «Η επέλαση της Ελαφράς Ταξιαρχίας» (περιλαμβάνεται στην έκδοση του «Ηριδανού», όπως και τα «Οδυσσέας», «Οι Λωτοφάγοι», «Δάκρυα, άσκοπα δάκρυα»· σκοπός τής ανθολόγησης ήταν, όπως σημειώνεται εκεί, να ιχνηλατηθεί ο καλλιτεχνικός βηματισμός τού ποιητή και όχι μόνον να συγκεντρωθούν τα γνωστότερα, εκ των μικροτέρων σε έκταση, ποιημάτων του), το οποίο, αφενός, αναφερόμενο στον άδικο (εξαιτίας λανθασμένης στρατιωτικής διαταγής) χαμό των περισσοτέρων από τους περίπου 700 ιππείς που έλαβαν μέρος στη μάχη της Μπαλακλάβα (25.10.1854) του Κριμαϊκού Πολέμου (1853-1856), επιβεβαίωσε την υψηλή θέση τού εθνικού - πατριωτικού ποιητή, ενώ, αφετέρου, συντεθειμένο καθώς ήταν με αμεσότητα, ειλικρίνεια και πάθος, όσο ακόμη το τραγικό πολεμικό επεισόδιο ήταν νωπό, στάθηκε ικανό να παροτρύνει/οδηγήσει στη δημιουργία δύο (1936, 1968) κινηματογραφικών ταινιών και ενός εμβληματικού τραγουδιού (του οποίου, βέβαια, οι στίχοι είναι μια ανεξάρτητη ποιητική δημιουργία), του «The Trooper», από το μουσικό συγκρότημα των Iron Maiden.

Το ως άνω «ηρωικό» (εδώ θα ήταν χρήσιμη μια συζήτηση περί ηρωισμού σαν εκείνη που γίνεται στη νουβέλα τού Κονσταντίν Παουστόβσκι «Το μέτωπο των λιμνών» (Εκδόσεις Ζαχαρόπουλος, 1983) ποίημα, πράγματι, απαθανάτισε μέσω ποικίλων οδών το όνομα του Α.Λ. Τέννυσον, αλλά το αντιπροσωπευτικότερο εκ των μεταφρασμένων στην ελληνική έργων του (δεν υστερούν, βέβαια, ούτε «το μετρικό και ρυθμικό καλλιτεχνικό διαμάντι» «The Lady of Shalott» –ο θεματικός πυρήνας του οποίου συναντάται και στο 7ο εκ των 12 «Ειδυλλίων»–, ούτε το αφηγηματικό, δραματικό «Ενώχ Αρντεν» – του οποίου η εδώ παρουσιαζόμενη «ανατύπωση της σπάνιας εκδόσεως του 1930» προσφέρει τη δυνατότητα να διαπιστωθεί, μέσω του ποιοτικού μεταφράσματος, τι σημαίνει μελωδικός λόγος, ελκυστικός ρυθμός, έξοχος χειρισμός του γλωσσικού οργάνου αλλά και λεπταίσθητη αντίληψη των ανθρώπινων συναισθημάτων, όπως αυτή που διέθετε ο Αγγλος δημιουργός) είναι το μεγαλόπνοο «Τα ειδύλλια του βασιλιά Αρθούρου», το οποίο βρίσκεται πλέον στη διάθεση του αναγνωστικού κοινού σε μια ογκώδη δίγλωσση (ένδειξη εντιμότητας και σεβασμού απέναντι στον δημιουργό και το κοινό του, που υιοθετείται και στις τρεις νεότερες μεταφράσεις) έκδοση· εγχείρημα παρακινδυνευμένο και, ως εκ τούτου, επαινετέο.

«Χαρακτήρες» και «γεγονότα» γνωστά ανά τον κόσμο –φρόντισαν για αυτό πολυπληθείς κινηματογραφικές ταινίες και τηλεοπτικές σειρές (ο Αρθούρος, η Γκουίνεβηρ, ο Λάνσελοτ, ο μάγος Μέρλιν, η αναζήτηση του Αγιου Δισκοπότηρου, ο Πέρσιβαλ, οι Ιππότες της Στρογγυλής Τραπέζης, ο Τριστάνος και η Ιζόλδη, το νησί Αβαλον, το σπαθί Εξκάλιμπερ, η Κυρά της Λίμνης)– παρελαύνουν στις σελίδες, ως μέρη ενός λίγο έως πολύ ενιαίου σύμπαντος, καταγόμενου από μεσαιωνικές ιστορίες, έμμετρες και πεζές (γεννημένες εντός αλλά και εκτός της βρετανικής νήσου, κάποτε βασισμένες σε πραγματικά πρόσωπα), για το οποίο πλούσιες πληροφορίες παρέχονται από τον μεταφραστή και φιλότιμο επιμελητή του έργου, μέσω των εισαγωγικών κειμένων και σχολίων.

Καλώς ή κακώς, ένας (μείζων) δημιουργός δεν μπορεί να ξέρει ποιο έργο του θα του χαρίσει την αθανασία στη μνήμη του κοινού, ούτε εάν το έργο αυτό ή το απόσπασμα θα είναι υψηλής καλλιτεχνικής αξίας (ασφαλώς, για τις/τους ειδήμονες οι σταθμίσεις διαφέρουν). Οταν, δε, υπεισέρχεται και ο παράγοντας της μετάφρασης, οπότε στο ομόγλωσσο προστίθεται και το ετερόγλωσσο κοινό, η κατάσταση περιπλέκεται. Διότι το μετάφρασμα, διαμορφωμένο αναπόφευκτα από τις ποικίλες προσλαμβάνουσες της γλώσσας- στόχου, διαμορφώνει, με τη σειρά του, και εν μέρει αποφασίζει για την πορεία (της συγκεκριμένης εκδοχής) του πρωτοτύπου. Τοιουτοτρόπως αποφασιστική στάθηκε, σε ό,τι αφορά το «Ulysses»/«Οδυσσέας», η μεταφραστική παρέμβαση του Μαρίνου Σιγούρου –ευχής έργον θα ήταν η εκ νέου εμφάνισή της σε έντυπη μορφή. Οσο για την ακρίβεια της μεταφοράς…, στον χώρο των Γραμμάτων έχουν πολλάκις διαπραχθεί τραγικότερες αστοχίες· όπως η γνωστή εκείνη παρανάγνωση (αποκλειστικά ερωτική αντί της ορθής, θεολογικοφιλοσοφικής) του R.M. Rilke από τον Κωστή Παλαμά: «Σβήσε τα μάτια μου· μπορώ να σε κοιτάζω…».