Τελικά δεν μπορεί να γίνει τίποτα;

«Οταν όλα διακυβεύονται όλα είναι δυνατά»
Ν. Κάζινς

Κανείς δεν αμφισβητεί πλέον ότι το συνολικό πλαίσιο ζωής που ζούμε χαρακτηρίζεται αφενός από διαρκή ανα/επισφάλεια, αβεβαιότητα και διάχυτο φόβο, τεχνο-ψηφιακή πολυπλοκότητα –νεογραφειοκρατική και αδιαφανή-, και αφετέρου, και κυρίως, από ιστορική οικοκλιματική και οικοκοινωνική κρίση, αποξένωση (και από τη φύση) και αυξανόμενη και προκλητική ανισότητα / ανισότητες. Και τούτα σ’ ένα πολυπλόκαμο, αυτονομημένο, μη ελέγξιμο πλέον και ολοκληρωτικό μεγασύστημα - τέρας στο οποίο είμαστε εγκλωβισμένοι, με ολιγαρχικά, νεοφεουδαρχικά και βιο-(και ανεπαισθήτως αυτό)-εξουσιαστικά χαρακτηριστικά, αλλά και με ιδεολογικο-ενσωματωτική και χειραγωγική ισχύ.

Απέναντι σ’ αυτή την «αφόρητη» κατά τον Ε. Bloch και (αρνητικά) ουτοπική και αδιανόητη πλέον συνέχιση της ζωής, μια θετική-δημιουργική «επαναμάγευση του κόσμου», κατά τον S. Latouche, τίθεται ως αίτημα. Αίτημα για μια εναλλακτική - άλλη οργάνωση της κοινωνίας, της οικονομίας και της πολιτικής, για μια άλλη πραγματικότητα και αξιότητα. Και τούτο μέσα, κατ’ αρχάς, από τη ριζική κριτική της κυρίαρχης / καθεστωτικής τάξης πραγμάτων, των αξιών της και των συμβόλων της και την εναντίωση - αντίσταση σ’ αυτήν. Με άλλα λόγια, θα πρόκειται για ένα νέο συλλογικό νόημα, για μια νέα ουτοπία «μικρών αφηγήσεων», αλλά ταυτόχρονα αναγκαίας και εφικτής (ή κατ’ άλλους «ρεαλιστικής»).

Χρειάζεται έτσι να προβληματιστούμε πώς τέτοιες εναλλακτικές λύσεις μπορούν να στοιχειοθετήσουν, πέρα από τις «απλές» αντιστάσεις, και έναν οικοκοινωνικό, οικονομικό, πολιτιστικό και πολιτικό μετασχηματισμό. Μετασχηματισμό με θέσμιση νέων κοινωνικών / παραγωγικών σχέσεων και ουσιαστικά «δημο»-κρατικών πολιτικών θεσμών για την υπέρβαση του εκμεταλλευτικού, ανθρώπων και φύσης, και υπερσυσσωρευτικού και εγγενώς άπληστου και μεγεθυνσιακού καπιταλισμού.

Ως μια πρώτη αντίδραση σε τέτοιους προβληματισμούς θα θεωρούσαμε την αναζήτηση και εντοπισμό δυνατοτήτων για αξιοποίηση ρωγμών που ήδη υπάρχουν ή διανοίγονται εντός του υπάρχοντος (και εύθραυστου) μεγα-συστήματος. Ρωγμών που θα μπορούσαν να συστήσουν, σταδιακά, και σε μικρο-βιοχωρο-τοπικό (territoires) κατ’ αρχάς επίπεδο, συλλογικές λύσεις-διαφυγές οι οποίες ν’ αντιστρατεύονται τη λογική, τις αξίες, τη μέθοδο και τα κριτήριά του, διεμβολίζοντάς το, διαβρώνοντάς το. Τέτοιες, υποκαταστατικές-ριζοσπαστικές / «ουτοπικές» και όχι «απλές», εναλλακτικές εμπειρίες και πρακτικές, τυπικές /θεσμοποιημένες ή άτυπες που (να) τοποθετούνται δηλαδή πέρα και εκτός από ένα «συμμετοχικό» ή «εξευγενισμένο» καπιταλισμό και την αγορά του, ήδη υπάρχουν. Υπάρχουν και θα μπορούσαν ως άλλες πραγματικότητες από τις κυρίαρχες να αποτελέσουν, εξελισσόμενες και εμπλουτιζόμενες, οδοδείκτες σκέψης αλλά και κυρίως δράσης. Αυτά τα περάσματα ή κοιτάσματα όχι μόνο συναρθρώνουν τις οικονομικές, οικολογικές και κοινωνικές διαστάσεις ενός μετασχηματισμού, αλλά αποτελούν και μικρές βιοχωρο-τοπικές αντιεξουσίες- εστίες διαρκούς και «θετικής» αντίστασης. Θα πρέπει όμως να εγγράφονται σ’ ένα μικρό ή και σε αδρές γραμμές ή έστω λανθάνον (άλλο αξιακό) πολιτικό σχέδιο, ως «τελετουργικά πολιτικής επιτέλεσης» (Β. Ρόγγας, εφημ. «Η Εποχή», 19-20/2/2022) διεκδικώντας όχι μόνο ένα (άλλο) πολιτικό «δήμο» -κρατικό στόχο αλλά και μια εξ αρχής, όπως αναφέρθηκε, επανεπινόηση του κόσμου, με νέο φαντασιακό και νέο τύπου/ ανθρώπου, οικοκοινωνικού, συνεργατικού, «αμοιβαίου» και ολιγοεπαρκούς. Και τούτο, ταυτόχρονα, σ’ ένα νέο πεδίο άσκησης της χειραφέτησης, της ισοελευθερίας και της αυτονομίας.

Οι εναλλακτικές αυτές λύσεις σε μικρο-βιοχωροτοπικό κατ’ αρχάς επίπεδο με κέντρο τον μικρό, αυτόνομο, αυτοδύναμο (διοικητικά, οικονομικά, φορολογικά, ενεργειακά) και ανοιχτό δήμο, την κοινότητα, τη συνοικία προέρχονται, στο πλαίσιο μιας ελεύθερης και εκούσιας αυτενέργειας, όχι μόνο από συνειδητοποιημένους-«στρατευμένους» πολίτες, αλλά και από εκείνους που υφίστανται πάσης φύσεως (οικονομικούς κοινωνικούς και χωροταξικούς–στεγαστικούς κ.ά.) αποκλεισμούς και διακρίσεις, όντας θύματα ιδίως της αυξανόμενης (νεο)φτώχειας. Ολοι αυτοί εμφορούνται περισσότερο και κατ’ αρχάς από τα κοινά και βασικά προβλήματα είτε επιβίωσης είτε σχετιζόμενα με την προστασία δημόσιων ή κοινών αγαθών.

Στην πολιτική διάσταση, αυτοί θα συνιστούν μια αντιεραρχική και αδιαμεσολάβητη συγκρότηση πολιτικού σώματος. Σώματος δηλαδή με «συλλογική βούληση» σε ανοιχτές συνελεύσεις σε πρώτο-κατώτερο και εν συνεχεία δεύτερο διευρυμένο χωρο-τοπικό επίπεδο και συμβούλια πολιτών με κλήρωση και με αμεσοσυμμετοχική λήψη των αποφάσεων και με συλλογική ηγεσία και ανακλητότητα. Τέτοιες «εκ των κάτω» με διαφορετική κοινωνική προέλευση όπως προείπαμε εναλλακτικές πρακτικές-θεσμίσεις (θα) βασίζονται στη δική τους κατ’ αρχάς (χωροτοπική) αγορά, με άλλα χαρακτηριστικά, στους δικούς τους αυτόνομους «μικρομηχανισμούς» και χρηματοδοτικές πρακτικές (π.χ. μικροπιστώσεις, εναλλακτικά τοπικά νομίσματα-δεκάδες π.χ. στη Γαλλία και αλλού, εναλλακτικά -συνεργατικά ή δημο-συνεταιριστικά πιστωτικά συστήματα) αλλά και σε μικρά χωροτοπικά δίκτυα παραγωγών –καταναλωτών άμεσης/απευθείας διανομής αγαθών (prosumer network, όπως τα AMAP στη Γαλλία τα οποία διαθέτουν και διαχωροτοπική δομή- MIRAMAP). Επιπρόσθετα θα περιλαμβάνουν συλλογικές δημοτικές, κοινοτικές ή περιαστικές καλλιέργειες, συνεργατικές ενεργειακές κοινότητες κ.ά.) αλλά και άλλες που (θα) επινοούνται και (θα) δημιουργούν τη δική τους δυναμική σε μια αξιοχρησική αλληλέγγυα και συνεργατική οικονομία των αναγκών με βάση την ολιγοεπάρκεια. Τα παραπάνω προϋποθέτουν μια ριζική και ουσιαστική αποκέντρωση και αποσυγκέντρωση σε όλα τα επίπεδα για την ανάδειξη των βιοχωροτόπων και του «μη συγκρίσιμου, μοναδικού δηλαδή πλεονεκτήματός» των - ιδιότοποι. Πρόκειται, με βάση τους δήμους, κοινότητες κ.λπ. (συνομοσπονδιοποιημένους και δικτυωμένους, εγγύτερους ή και πιο μακρινούς) αλλά και με διάφορες συμπράξεις (κινήματα, ενώσεις κ.λπ.) για μια οικο-νομία του βιο-χωρο-τόπου με βάση την αμοιβαία και ισοδίκαιη ανταλλαγή. Ο βιοχωροτόπος δεν συνιστά μόνο γεωγραφική /εδαφική έννοια-αποτύπωση αλλά είναι και ζωτικός χώρος υπό κατασκευή («ουτοπικός» -ετεροτοπικός /ευ-τοπικός) και διεκδίκηση. Χώρος επομένως όπου όχι μόνο πραγματώνεται μια οικο-νομική και πολιτική «δημο»-κρατία, αλλά επανεπινοείται και μια νέα συλλογική κουλτούρα του βιοχωροτόπου αλλά και της υπαίθρου. Υπ’ αυτές τις έννοιες συναντά και τα «κοινά». Από την άλλη δεν ταυτίζεται ούτε με την παραδοσιακή κοινότητα-κοινοτισμό, ούτε και με την «οικονομία του τοπικού» και την (πάλαι ποτέ) «τοπική ανάπτυξη».

Τη νέα βιο-χωροτοπικη θέσμιση, πέρα από τις «εκ των κάτω» αυτόνομες και αυθόρμητες πρωτοβουλίες, αλλά οργανωμένες, των πολιτών με διάφορες μορφές όπως αναφέρθηκε, θα την απαιτήσουν από το κράτος ή θα το εξαναγκάσουν οι πολίτες, όχι ατομικά αλλά συλλογικά, επικαλούμενοι και ουσιαστική εφαρμογή της «δημο»-κρατικής αρχής της επικουρικότητας (αυτοκυβέρνηση των «κοινωνικών πολιτών»), ούτως ώστε αυτό, σε μια «σύνθετη κυριαρχία», να μην ασκεί την «απόλυτη πολιτική» χωρίς δηλαδή τους πολίτες της κοινωνίας. Ας επισημανθεί εδώ πως ιστορικά η επικουρικότητα είναι συνδεδεμένη αφενός με τη καλύτερη ανάπτυξη των συλλογικών πόρων και των κοινών αγαθών και αφετέρου με την συλλογική εκούσια και ελεύθερη (αυτο)οργάνωση/αυτοκυβέρνηση και δημιουργική-απελευθερωτική και χειραφετητική πρωτοβουλία των πολιτών.

Πολλές τέτοιες «εκ των κάτω» πρακτικές – θεσμίσεις άλλων, ποιοτικών (με άλλους δείκτες πλούτου) και ουσιαστικά «δημο»-κρατικών και τρόπων αποκεντρωμένης και αποσυγκεντροποιημένης κοινωνικοοικονομικής οργάνωσης, με βάση την ικανοποίηση των (κατ’ αρχάς βασικών) αναγκών και όχι τη μεγιστοποίηση, αναφύονται «ως διάμεσοι μετασχηματισμοί» (E. Wright, 2018). Μετασχηματισμοί εντός του κυρίαρχου σήμερα ποσοτικοκεντρικού, ανταγωνιστικού, μεγεθυνσιακού και συγκεντροποιητικού μεγα-συστήματος. Αυτές κάνουν πολλούς να μιλούν για μικρές «ζωντανές ή παροντικές ή εγκόσμιες ουτοπίες» ή κατ’ άλλους και «ετεροτοπίες- «άλλες πραγματικότητες» όπως προαναφέρθηκε. Οπως και να’ χει (θα) πρόκειται για υπό κατασκευή «νέους μικρούς κόσμους» ακόμα, γιατί όχι, και εντός των μεγα-πόλεων

*Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Πατρών