«Είναι δικός μας ακόμα αυτός ο κόσμος;»

Οταν πήγα στην προβολή της ταινίας «Sterben» του Γερμανού σκηνοθέτη Ματίας Γκλάσνερ στο 74ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου, ήμουν αρνητικά προδιατεθειμένη, κυρίως εξαιτίας του τίτλου – «Sterben», που σημαίνει «Πεθαίνοντας». Ποιος θέλει να δει μια ταινία για τον θάνατο, βαριά από το σκοτεινό γερμανικό πνεύμα και μάλιστα σε μια εποχή όπου η ανθρωπότητα ολόκληρη απειλείται από αφανισμό; Ομως οι προκαταλήψεις αυτές διαλύθηκαν από την πρώτη κιόλας σκηνή. Ενα ζευγάρι τρίτης ηλικίας αντιμετωπίζει τα συνηθισμένα προθανάτια φαινόμενα –άνοια, αρρώστια, ανέχεια, μοναξιά–, με τη διαφορά ότι ο παρατηρητής, δηλαδή ο σκηνοθέτης, τα παρουσιάζει όλα αυτά ξερά, χωρίς ίχνος μελοδράματος.

«Η ταινία γεννήθηκε τη στιγμή του θανάτου των γονιών μου που είχαν υποφέρει πολύ. Λίγο μετά γεννήθηκε η κόρη μου. Ημουν εξαντλημένος και στενοχωρημένος… Αρχισα τότε να γράφω ένα σενάριο μικρού μήκους για τη μητέρα μου. Το σενάριο, όμως, μεγάλωνε καθώς σκεφτόμουν τη σχέση μας αλλά και τα πάντα γύρω από τις επιλογές της ζωής μου. Γιατί δεν παίρνουμε αποφάσεις σύμφωνα με τις επιθυμίες μας; Γιατί δεν εξελισσόμαστε σύμφωνα με τα πρότυπα της φαντασίας μας;»

Η στάση του σκηνοθέτη είναι άμεση και ειλικρινής, στον βαθμό που του επιτρέπεται, με αποτέλεσμα ο πόνος να ισοζυγίζεται με το γέλιο, έτσι ώστε ούτε ο πόνος να καταντά ανυπόφορος αλλά ούτε και το γέλιο κοροϊδία. Αντίθετα, στο τέλος, για όσους αφέθηκαν σε αυτήν, η ταινία λύνει, έστω για το διάστημα της διάρκειάς της, τον αόριστο φόβο που δεν μπορούμε να εξηγήσουμε αλλά που μας κρατάει σε επιφυλακή. «Αυτό που κατάφερε να κάνει ο Ματίας (Γκλάσνερ) είναι ένα ελάχιστα ρομαντικό –με τη θετική έννοια– έργο», είπε ο ηθοποιός Λαρς Εϊντιγκερ. «Είναι μάλλον συναισθηματικό αλλά καθόλου ρομαντικό», τόνισε. Στο επίκεντρο της φθίνουσας γερμανικής οικογένειας βρίσκεται ο Τομ, μαέστρος κλασικής μουσικής. Τον ρόλο ερμηνεύει ο Εϊντινγκερ, με μια πιστότητα που συναγωνίζεται αυτή των χολιγουντιανών συναδέλφων του Μπράντλεϊ Κούπερ («Maestro») και Κέιτ Μπλαντσέτ («Tar»). Ο πρωταγωνιστής προσπαθεί απεγνωσμένα να εξασφαλίσει μια υποτυπώδη ισορροπία ανάμεσα στις πολλές απαιτήσεις της ζωής του. Η μητέρα του, Λίζι (την οποία υποδύεται η επίσης υπέροχη Corinna Harfouch), δυσκολεύεται να τα βγάλει πέρα με τον πατέρα του, Γκερντ (Hans-Uwe Bauer) ο οποίος πάσχει από άνοια. Οταν όμως ο Γκερντ εισάγεται σε γηροκομείο, νέες προκλήσεις αναδύονται, κάνοντας τον Τομ να αισθάνεται πάντα ανεπαρκής απέναντι στους γονείς του.

Χαρακτηριστική είναι η σκηνή όπου ο Τομ επισκέπτεται τον πατέρα του στο γηροκομείο και τη μητέρα του όταν πια μένει μόνη της. Οι συνήθεις ανούσιες και ψυχρές ανταλλαγές λέξεων μεταξύ τους αντικαθίστανται από την παραδοχή της μητέρας του ότι ποτέ δεν τον αγάπησε πραγματικά. Μάλιστα, φανερώνει ότι και η ίδια πάσχει από ανίατη ασθένεια και ότι οι μέρες της είναι μετρημένες. Η σκηνή είναι συγχρόνως σκληρή και απελευθερωτική: για τον ήρωα σημαίνει μια αφετηρία προς τον δρόμο της αλήθειας.

«Εχω πια καταλάβει ότι (στην υποκριτική τέχνη) είναι καλό να μην είμαστε πολύ ακριβείς στην προετοιμασία μας», είπε η Corinna Harfouch αναφερόμενη σε αυτή τη συγκεκριμένη σκηνή. «Γιατί το να παίζω έναν ρόλο σημαίνει επίσης να τον ζω. Στις έντονες σκηνές, βιώνεις κάτι που δεν περιμένεις… Αντίθετα με τις περισσότερες τέτοιες σκηνές στον κινηματογράφο –όπου οι χαρακτήρες δεν τολμούν να συνομιλήσουν, οι καταστάσεις εξελίσσονται με πολλή αντίσταση και ο θεατής παγώνει μαζί τους–, αυτοί οι δύο άνθρωποι (μητέρα και γιος) κάπως καταφέρνουν να μιλήσουν για πράγματα που δεν είναι εξίσου δυσάρεστα και σημαντικά».

Οπως με τους γονείς του, ο Τομ αντιμετωπίζει όλες τις προσωπικές σχέσεις του παραδομένος σε αυτές με ηττοπάθεια αλλά και αποδοχή. Αναγνωρίζει το γεγονός ότι το να προσφέρει υπηρεσίες «μη βιολογικού μπαμπά» στην πρώην ερωμένη του Λιβ (Anna Bederke), η οποία μόλις απέκτησε ένα παιδί, είναι περίπλοκο και προβληματικό από τη μία αλλά και μια ευκαιρία να βιώσει την πατρότητα από την άλλη. Κι ακόμα ότι ο φίλος μουσικοσυνθέτης Μπέρναρντ (Robert Gwisdek) μπορεί να λέει την αλήθεια όταν λέει ότι δεν θέλει να ζει πια. Ή ότι η αλκοολική αδελφή του Ελεν (Lilith Strangenberg), που δεν μπορεί να ριζώσει πουθενά και με κανέναν, δεν αποκλείεται να αξίζει και αυτή όπως όλοι οι άλλοι κάποια βοήθεια.

«Προσπάθησα να δω τι κρύβεται πίσω από την παρόρμηση για μέθη», είπε η Strangenberg αναφερόμενη στον χαρακτήρα της Ελεν. «Πιστεύω ότι υπάρχει μια εσωτερική ανάγκη να ξεγελάσεις την καθημερινότητα σου αλλά ίσως και να την παραβιάσεις, ακόμα και να καταστρέψεις τα όρια της ασφάλειας, ίσως (υπάρχει ακόμα) και μια επιθυμία για τον θάνατο… Τα τελευταία χρόνια από τη μία ο Τζορτζ Φλόιντ που φώναζε ότι δεν μπορεί να αναπνεύσει, από την άλλη η πανδημία που χτυπούσε το αναπνευστικό σύστημα… ήταν σαν να μην μπορούσε να αναπνεύσει ολόκληρη η κοινωνία».

Μέσα σε όλα αυτά και παρ’ όλες τις καλλιτεχνικές διαφορές που έχει με τον μουσικοσυνθέτη φίλο του, η διεύθυνση της ορχήστρας νέων είναι η μόνη διέξοδος για τον Τομ και ο μόνος χώρος όπου έρχεται σε επαφή με κάτι πάνω από όλους και όλα. Εκεί –μπροστά στην ορχήστρα των νέων– και μόνο εκεί, βλέπουμε το πρόσωπό του να ανοίγει, τα μάτια του να ηρεμούν και το σώμα να ελαφραίνει. Η μουσική του Λόρενζ Ντάνγκελ αντιπαρατίθεται στο καταναγκαστικό σημειωτόν της καθημερινότητας όλων των ηρώων, επαναφέροντας στη ζωή, τουλάχιστον του Τομ, τη βραδύτητα σαν με ένα νοερό χάδι, θυμίζοντάς του πως η Γη ακόμα περιστρέφεται γύρω από τον Ηλιο με τον αρχέγονο ρυθμό της. «Η επιβράδυνση όχι μόνο της μουσικής αλλά και των καταστάσεων είναι μια ιδέα που βρίσκω πολύ ελκυστική», εξήγησε ο σκηνοθέτης.

«Το ερώτημα είναι», λέει ο Τομ μπροστά στην ορχήστρα του, «είναι δικός μας ακόμα αυτός ο κόσμος;».

Η ταινία δεν απαντάει το κεντρικό αυτό ερώτημα με διάλογο. Το απαντάει μόνο μέσα από την ερμηνεία του Λαρς Εϊντιγκερ ως Τομ, ο οποίος με απαλές κινήσεις των χεριών διευθύνει την ορχήστρα.

«Ερμηνεύοντας τη μουσική, οι άνθρωποι γύρω μας νιώθουν κάτι, η μουσική τούς αγγίζει με κάποιο τρόπο, στην καλύτερη περίπτωση νιώθουν μια αίσθηση μαγική, μια εμπειρία που υπερβαίνει το μήνυμα της ταινίας», συμφώνησε ο σκηνοθέτης.