140 χρόνια από τη γέννησή του

Αυτές τις μέρες συμπληρώνονται 140 χρόνια από τη γέννηση του πρώτου «στρατευμένου στην Αριστερά» ποιητή, του Κώστα Βάρναλη. Γεννήθηκε στον Πύργο της ανατολικής Ρωμυλίας (σημερινό Μπουργκάς της Βουλγαρίας), τη 14η Φεβρουαρίου 1884. Η καταγωγή του πατέρα του Ιωάννη ήταν από τη Βάρνα, εξ ου και το επώνυμο Βάρναλης, που το υιοθέτησε επειδή δεν του άρεσε το πραγματικό επώνυμό του, που ήταν Μπουμπούς.

Ο Κώστας ήταν το μικρότερο και το πλέον άτακτο από τα πέντε παιδιά της οικογένειας. Ο πατέρας του απεβίωσε όταν ήταν μικρός και την ανατροφή ανέλαβαν η μητέρα του, Αλισάφα Μαυρομάτη, και ο μεγαλύτερος αδελφός του Παναγιώτης. Ο ίδιος ήταν στενά συνδεδεμένος με τη μητέρα του. Πήγε στο ελληνικό σχολείο της γενέτειράς του και συνέχισε τη φοίτησή του, κατόπιν εξετάσεων, στο γνωστό «Ζαρίφειο Διδασκαλείο» της Φιλιππούπολης. Το 1902 περάτωσε τις εγκύκλιες σπουδές του με άριστα και διορίστηκε δάσκαλος σε σχολείο του Πύργου.

Πριν αναλάβει υπηρεσία, ο Μητροπολίτης Αγχιάλου και η κοινότητα της Βάρνας τον ενίσχυσαν οικονομικά για να μεταβεί στην Αθήνα προκειμένου να σπουδάσει φιλολογία στο Πανεπιστήμιο. Το 1904 έκανε την εμφάνισή του στα ελληνικά γράμματα από τις στήλες του περιοδικού «Ο Νουμάς». Το 1905 κυκλοφόρησε η πρώτη του συλλογή «Κηρήθρες», την οποία είχε προλογίσει ο Στεφ. Μαρτζώκης. Πολλοί θεώρησαν ότι είχε κοινές πνευματικές ανησυχίες με τον Καζαντζάκη και τον Σικελιανό. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του, πήρε μέρος στη διαμάχη για το Γλωσσικό Ζήτημα ως υποστηρικτής των δημοτικιστών. Μάλιστα, το 1907 συμμετείχε στην ίδρυση του ποιητικού περιοδικού «Ηγησώ», που ήθελε να… απαλλάξει την ποίηση από την «παλαμική ευκολογραφία». Το εγχείρημα απέτυχε, καθώς κυκλοφόρησαν μόλις 10 τεύχη του εν λόγω περιοδικού.

Το 1908 ολοκλήρωσε τις σπουδές του και μετά διορίστηκε ελληνοδιδάσκαλος στην Αμαλιάδα. Κατόπιν, τοποθετήθηκε σχολάρχης στην Αργαλαστή. Το ανήσυχο πνεύμα του τον οδήγησε να αναμειχθεί στα περίφημα «Αθεϊκά» του Βόλου, με αποτέλεσμα να μετατεθεί στα Μέγαρα. Το 1910 ξεκίνησε να μεταφράζει λογοτεχνικά κείμενα. Εως το 1916 ολοκλήρωσε τους «Ηρακλείδες» του Ευριπίδη, τον «Αίαντα» του Σοφοκλή, τα «Απομνημονεύματα» του Ξενοφώντα και τον «Πειρασμό του Αγίου Αντωνίου» του Γκιστάβ Φλομπέρ.

Εν τω μεταξύ, είχε επιστρατευθεί για να πολεμήσει στον Β’ Βαλκανικό Πόλεμο. Μετά την απόλυσή του, φοίτησε στο Διδασκαλείο Μέσης Εκπαίδευσης που διηύθυνε ο Δημ. Γληνός. Ο τελευταίος τον επηρέασε βαθύτατα. Το 1915 διορίστηκε σχολάρχης στην Κερατέα Αττικής. Τάχθηκε εναντίον του Βενιζέλου στον «εθνικό διχασμό» (ήταν «βασιλικός» και «γερμανόφιλος», κατά την Ελλη Αλεξίου) και επιστρατεύτηκε εκ νέου μετά την αποχώρηση του βασιλιά Κωνσταντίνου από την Αθήνα και την εγκατάσταση του Ελ. Βενιζέλου σε αυτήν. Στάλθηκε δε στη Λήμνο.

Το 1917 διορίστηκε καθηγητής σε Γυμνάσιο του Πειραιά. Δύο χρόνια αργότερα, έλαβε υποτροφία για να παρακολουθήσει μαθήματα φιλοσοφίας, φιλολογίας και κοινωνιολογίας στο Παρίσι. Εκεί, ήρθε σε επαφή με τα νέα φιλοσοφικά ρεύματα και βίωσε τον κοινωνικό αναβρασμό που είχε προκαλέσει η Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917. Η λήξη του «Μεγάλου Πολέμου» τον βρήκε να έχει μεταβάλει απόψεις και ιδεολογία, προσχωρώντας στον μαρξισμό. Το 1919 έγραψε το ποίημα «Προσκυνητής», στο οποίο διαφαίνεται η μεταβολή των ιδεολογικών του απόψεων. Από πολλούς κριτικούς θεωρείται ο πρώτος «στρατευμένος» λογοτέχνης.

Μετά τις εκλογές του 1920, επέστρεψε στην Αθήνα και διορίστηκε καθηγητής στο Γ’ Γυμνάσιο Πειραιά. Αυτό συνέβη στις αρχές του 1921. Τη χρονιά εκείνη, έγραψε την πρώτη μεγάλη ποιητική του σύνθεση υπό τον τίτλο «Το φως που καίει» στην Αίγινα. Αυτή εκδόθηκε στην Αλεξάνδρεια, το 1922. Τότε, ο Βάρναλης χρησιμοποίησε το ψευδώνυμο Δήμος Τανάλιας. Αργότερα, την αναθεώρησε και την ξανατύπωσε στην τελική της μορφή στην Αθήνα, το 1933. Είναι ένα κοινωνιολογικό κείμενο με σαφές ιδεολογικό πρόσημο, το οποίο θεωρείται το πρώτο χρονολογικά της αριστερής λογοτεχνίας στην Ελλάδα. Την ιδία χρονιά (δηλ. το 1922), δημοσιεύτηκε και το γνωστό ποίημά του «Οι Μοιραίοι», το οποίο αργότερα μελοποίησε ο Μίκης Θεοδωράκης. Τέλος, τη χρονιά εκείνη, δημοσιεύτηκε και το ποίημά του υπό τον τίτλο «Λευτεριά».

Το φθινόπωρο του 1923 μετέβη εκ νέου στο Παρίσι, όπου επηρεάστηκε από τα έργα του Μπαρμπίς και του Ρομέν Ρολάν, καθώς και από τους μαρξιστές φίλους του. Αυτοί ανήκαν στον κύκλο του περιοδικού «Γράμματα» της Αλεξάνδρειας. Την επόμενη χρονιά, επέστρεψε στην Αθήνα και δίδαξε νεοελληνική λογοτεχνία στην Παιδαγωγική Ακαδημία, την οποία διηύθυνε ο Γληνός. Το 1925 κυκλοφόρησε η μελέτη του υπό τον τίτλο «Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική», στην οποία προσπαθεί να ερμηνεύσει το έργο του εθνικού ποιητή από την πλευρά των σοσιαλιστικών ιδεωδών.

Το 1926 παύτηκε από τη θέση του εξαιτίας της ιδεολογίας του, αρχικώς προσωρινά και στη συνέχεια οριστικά, με αφορμή ένα δημοσίευμα της εφημερίδας «Εστία», που εμπεριείχε ένα απόσπασμα από το προαναφερθέν ποίημά του «Το φως που καίει». Ο Βάρναλης αποκλείστηκε από κάθε δημόσια θέση και αναγκάστηκε να εργαστεί κυρίως ως δημοσιογράφος. Τον ίδιο χρόνο, έφυγε για τη Γαλλία ως ανταποκριτής της εφημερίδας «Πρόοδος».

Το 1927 επέστρεψε στην Ελλάδα και δύο χρόνια αργότερα νυμφεύτηκε τη φιλόλογο και ποιήτρια Δώρα Μοάτσου. Το 1927 κυκλοφόρησαν οι «Σκλάβοι Πολιορκημένοι», η δεύτερη μεγάλη του σύνθεση, προσανατολισμένη ιδεολογικά στον σοσιαλισμό. Το 1929 υπέγραψε (μαζί με άλλους 29 διανοούμενους και καλλιτέχνες) ένα αντιπολεμικό μανιφέστο. Επίσης, υπέγραψε και ένα κείμενο διαμαρτυρίας για τις συλλήψεις και εκτοπίσεις κομμουνιστών, με βάση το «Ιδιώνυμο» της κυβέρνησης Βενιζέλου. Το 1931 τυπώθηκε το αφηγηματικό έργο του «Η αληθινή απολογία του Σωκράτη», στο οποίο ασκεί κριτική στην κυρίαρχη (αστική) ιδεολογία, όπως αυτή εκφράζεται στην πολιτική, στην κοινωνία, στη θρησκεία και στη φιλοσοφία.

Το 1933 έγινε ιδρυτικό μέλος της «Αντιχιτλερικής Επιτροπής Βοήθειας στα Θύματα του Ναζισμού». Το 1935 συμμετείχε (μαζί με τον Γληνό) ως αντιπρόσωπος των Ελλήνων συγγραφέων στο Συνέδριο Σοβιετικών Συγγραφέων στη Μόσχα. Το γεγονός αυτό οδήγησε στην εξορία του στη Μυτιλήνη και στον Αγιο Ευστράτιο, μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα. Μάλιστα λέγεται ότι την απόφαση έλαβε προσωπικά ο τότε ισχυρός άνδρας της χώρας Γεώργιος Κονδύλης. Την περίοδο εκείνη, συνεργάστηκε με τις εφημερίδες «Ανεξάρτητος» και «Ριζοσπάστης».

Στην Κατοχή, έγινε μέλος του ΕΑΜ. Το 1954 κυκλοφόρησε μία εκλογή του έως τότε έργου του από τις εκδόσεις Κέδρος. Το 1956 τιμήθηκε από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών. Το 1959 έλαβε το Βραβείο Λένιν. Το 1959 επανακυκλοφόρησαν «Τα ποιητικά». Το 1965 εκδόθηκε η τελευταία ποιητική συλλογή του υπό τον τίτλο «Ελεύθερος κόσμος». Τέλος, το 1972, τυπώθηκε το θεατρικό έργο «Ατταλος ο Γ’». Υπήρξε συνεργάτης σε πολλά περιοδικά (κατ’ αλφαβητική σειρά «Βωμός», «Γράμματα», «Νέα Ζωή», «Παν», «Πυρσός» κ.ά.) και εγκυκλοπαίδειες, ενώ πολλά ποιήματά του έχουν μελοποιηθεί.

Απεβίωσε στην Αθήνα, την 16η Δεκεμβρίου 1974, και στην κηδεία του προσήλθε πλήθος λαού.

*Δικηγόρος - Διεθνολόγος