Η ιδιαιτερότητα της ηπειρώτικης μουσικής παράδοσης

Η κοινωνιολογία της μουσικής δημιουργίας δεν αποτελεί νεωτερική κατάκτηση της σύγχρονης σκέψης, όπως υπαινίσσεται ο Adorno. Ηδη κατά την ελληνική αρχαιότητα είχε σκιαγραφηθεί η προτύπωσή της: «ουδαμού κινούνται μουσικής τρόποι άνευ πολιτικών νόμων των μεγίστων» (Δάμων˙ Diels IB΄ 10) και «είδος καινόν μουσικής μεταβάλλειν ευλαβητέον ως εν όλω κινδυνεύοντα» (Πλάτων, Πολ. 424 c/d). Αν η πληρέστερη καλλιτεχνική έκφανση του λαϊκού πολιτισμού είναι το δημοτικό τραγούδι, ως αδιάσπαστο τρίπτυχο «λόγος-μουσική-χορός», τότε η ερευνητική του ένταξη στη δικαιοδοσία της «άγραφης φιλολογίας» (μαζί με τις παραδόσεις, τους θρύλους, τα παραμύθια και τις παροιμίες) ωθεί σε ερευνητικά προγράμματα διεπιστημονικής σύλληψης και εκτέλεσης. Πρόκειται για τη συνδρομή της Φιλολογίας, της Λαογραφίας,της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, της Εθνομουσικολογίας, της Κοινωνιολογίας, της Ιστορίας καθώς επίσης για την επίγνωση των επιστημολογικών όρων εκδίπλωσής τους σε ένα πεδίο που αναδεύεται προκλητικά ο «homo folcloristicus» ως υποκείμενο ή ως αντικείμενο της έρευνας.

Μ’ αυτές ακριβώς τις συντεταγμένες στοιχειοθετείται αυτονόητα η εξής υπόθεση εργασίας: Οι εσωτερικές διαφοροποιήσεις της τοπικότητας που ονομάζεται «Ηπειρος» ώς ποιο βαθμό συνεπάγονται έκδηλες αποκλίσεις στη μουσική της παράδοση; Ο ενδιάμεσος, στη διεργασία τεκμηρίωσης αυτής της υπόθεσης, είναι ένας επαρκής ανθρωπογεωγραφικός χάρτης του ηπειρώτικου χώρου που θα μπορούσε να λάβει υπόψη του τις εξής μήτρες κατάταξης:

1. τη συμβολή της «εμπειρικής» ιστορικής Γεωγραφίας (τουλάχιστον του 19ου αιώνα: Ψαλίδας/ Κοσμάς Θεσπρωτός, Αραβαντινός και Λαμπρίδης)˙

2. τον σημερινό τρόπο κατανόησης των ετεροτήτων (συστάδες χωριών, ονομασίες, αντιθετικές προκλήσεις κ.λπ.)˙

3. τα μετακινούμενα πληθυσμιακά σύνολα (περιοδικά ή μόνιμα)˙

4. την κλιμάκωση αστικών, ημιαστικών κέντρων και αγροτοποιμενικών κοινοτήτων˙

5. την ιδιαιτερότητα της παραλιακής δυτικής ζώνης˙

6. την οριοθέτηση του εθνικού κράτους και των εσωτερικών του υποδιαιρέσεων˙

7. τις ντοπιολαλιές

8. τις εθνοτικές ομάδες.

Ο «Μουσικός Χάρτης» που θα επακολουθήσει θα δείξει και τον βαθμό απόκλισης από τον προηγούμενο χάρτη. Η ηπειρώτικη μουσική παράδοση προϋποθέτει επίσης έναν χάρτη των «κομπανιών», η ιδιοσυστασία των οποίων συναρτάται με τους εξής παράγοντες:

● την ισορροπία «αρχαϊκών» και «νεωτερικών» στοιχείων στους κόλπους τους
● την περιοχή που συνήθως ευδοκιμούν
● τη σύνθεση και την ιεράρχηση (π.χ. ο πρωτεύων ρόλος του κλαρίνου)
● τη διάρκεια της συνοχής τους
● την παράδοση των γενεών
● την περιοδικότητα-εποχικότητα της απασχόλησης
● τη λειτουργία της «συντεχνίας»
● την «ηθική» που τις διέπει
● την κατανομή των φύλων
● τη μουσική κουλτούρα
● τους ιδιογενείς κώδικες επικοινωνίας
● τα δίκτυα αλληλεγγύης μεταξύ τους
● τις επιμιξίες των σχημάτων
● την κοινωνική περιθωριοποίηση («γύφτοι») και, ενδεχομένως
● την κοινωνική τους καταξίωση.

Η εκτύλιξη του ερευνητικού αυτού προγράμματος τελείται με την επίγνωση των εγγενών δυσκολιών σύλληψης και εκτέλεσής του:

1. Στο προκαταρκτικό στάδιο η σπερματική υποτύπωση του θέματος, με την επακρίβωση όλων των όρων της προβληματοθεσίας, οδηγεί στην υπόθεση εργασίας. Πρόκειται για έναν σταθμισμένο οδηγό πλεύσης που συνάμα κινείται με την απαραίτητη ευλυγισία για την αντιμετώπιση των απρόοπτων της έρευνας, μέσα από τα οποία θα συγκροτούνται το πεδίο παρατήρησης και η ερευνητική δικαιοδοσία των διεκπεραιωτών του προγράμματος.

2. Ως αυστηρή εννοιολογική προσπάθεια η προβληματοθεσία υπονοεί την αποσαφήνιση του «στενού» και του «ευρέος» ορίζοντα του θέματος και τον ορισμό των αναλυτικών κατηγοριών που θα χρησιμοποιηθούν όχι ως μεμονωμένες και «μεταφυσικές» οντότητες, αλλά ως λειτουργικά στοιχεία ενός αρθρωμένου εννοιολογικού πλέγματος στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών.

3. Οι συνθήκες (εκ)κίνησης του ερευνητικού προγράμματος προϋποθέτουν, εκτός από την ύπαρξη ερευνητικής ομάδας ικανής να επαληθεύσει πειστικά την υπόθεση εργασίας, το σχεδίασμα των φάσεων εκτέλεσής του και ιδίως τηναιτιολογημένη επιλογή των μεθόδων και των τεχνικών που θα προκριθούν για την παραγωγή και την παρουσίαση του ερευνητικού προϊόντος.

4. Τόσο στη στιγμή της αφετηρίας όσο και στις διαδοχικές πτυχές πραγματοποίησης του προγράμματος παρεμβάλλεται ο «homo folcloristicus» με συμφραζόμενα την ιδεολογική λειτουργία του «κοινοτισμού» (Νούτσος 1992: 195-198), τη ρητορεία της «ταυτότητας» (ένα διαμεσολαβημένο «μάγμα» αυτοσυνειδησίας και αντιστάσεων προς το «έτερο», φανταστικό ή όχι) και την αυταρέσκεια των «αστείων” (δηλαδή των κατοίκων των άστεων) που θρηνούν τον ανέκκλητο παρθενικό υμέναιο στους κόλπους μιας «φυσικής» κοινότητας αναγκών της υπαίθρου.

5. Χώνεται μέσα στα πόδια της ερευνητικής ομάδας, με λειτουργία «στερεότυπων» ερμηνευτικών μοτίβων, ένα άθροισμα αναστολών και συναφών χειραγωγήσεων που διατυπώνεται ως αίτημα ανίχνευσης των «ριζών» ή των «πηγών» του «λαϊκού» μας πολιτισμού, με τη σιωπηλή απόρριψη της κοινωνικής ρευστότητας που χαρακτηρίζει τον «λαό» ως υποκείμενο αυτού του πολιτισμού.

Ως προς την «Ηπειρώτικη Μουσική Παράδοση» θα χρησιμοποιηθούν οι εξής μέθοδοι και τεχνικές:

● η «βιβλιογραφική έρευνα» (ιδίως στο προκαταρκτικό στάδιο του προγράμματος για την κριτική επισκόπηση της προγενέστερης έρευνας, την κωδικοποίηση των προβλημάτων και την οριστική διατύπωση της υπόθεσης εργασίας)·
● η «μέθοδος παρατήρησης» (επιτόπια, «συμμετοχική», με τη συνδρομή μέσων ηχογράφησης και βιντεοσκόπησης και με καθορισμένους δείκτες παρατήρησης)·
● η «μέθοδος διερεύνησης» (συμπληρωματικά, για τη διακρίβωση στάσεων και συμπεριφορών ως προς το ερευνώμενο θέμα)·
● η «βιοαφήγηση» («récit de vie»), με τη συμμετοχική διαδικασία στο ξετύλιγμα της διήγησης, για παράδειγμα, των «γεναρχών» της κομπανίας, και με την αναγκαία διασταύρωση των πληροφοριών που προσφέρουν˙
● η «συνέντευξη»·
● η «ανάλυση περιεχομένου» (δευτερευόντως).

Στην τελική κατάθεση του ερευνητικού προϊόντος (CD-ROM Βιβλιογραφίας και Δισκογραφίας, «Μουσικός χάρτης», κασέτες, ταινίες κινηματογραφικής κάμερας, φωτογραφίες κ.λπ.) θα έχει συγκροτηθεί ειδικό «Δελτίο» με τις αναγκαίες πληροφορίες για την εθνομουσικολογική ταυτότητα του υλικού που θα έχει συλλεχθεί και θα έχει κωδικοποιηθεί σύμφωνα με τους κανόνες της Πληροφορικής (πρόκειται για κείμενο έτους 1996 που περιλαμβάνεται στο υπό δημοσίευση βιβλίο μου: Εντεχνος βίος και Δημ. Ρόκος [επιμ.], Τεχνολογία, Πολιτισμός και Αποκέντρωση, Αθήνα 2001, 499 - 508˙ βλ. επίσης: «Για τον “τοπικό προφορικό πολιτισμό”», «Εφημερίδα των Συντακτών», 7-8.2.2023).

* Ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων