Το τρομακτικό ξένο

Πριν από μερικά χρόνια, η Ιταλική Ψυχαναλυτική Εταιρεία είχε συγκροτήσει την ομάδα «Ευρωπαίοι Ψυχαναλυτές για τους Πρόσφυγες», σημειώνοντας τότε σε ανακοίνωσή της πως «το μεταναστευτικό φαινόμενο αποτελεί μια νεο-εμπειρία για όλους τους εμπλεκόμενους και είναι ανάγκη να ενταχθεί σε μια νέα συμβολική τάξη ως το αποτέλεσμα των σχέσεων που διαμεσολαβούνται από μια κοινή γλώσσα». Τότε η Λαμπεντούζα βρισκόταν στο επίκεντρο του προσφυγικού δράματος -μαζί με τη Μυτιλήνη- όπως συνέβη πριν από μερικές μέρες στα ανοιχτά της Πύλου.

Οι άνθρωποι που ταξίδευαν μέσα στο αλιευτικό για να διεκδικήσουν μια καλύτερη ζωή σε έναν άλλο τόπο, ήταν απογυμνωμένοι από τα δικαιώματα του πολίτη και αποεθνικοποιημένοι, όπως οι έγκλειστοι των στρατοπέδων που είχαν αναχθεί σε «γυμνή ζωή». Ολοι οι έγκλειστοι, μέσα στον χώρο και στον χρόνο, απογυμνώνονται από κάθε στοιχείο της ταυτότητάς τους, όπως γράφει ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν, σημειώνοντας πως σε τέτοιους χώρους η κανονική τάξη αναστέλλεται εκ των πραγμάτων.

Η χώρα μας έχει καταδικαστεί επανειλημμένως για περιστατικά παραβίασης του Διεθνούς Δικαίου, στα οποία έχασαν τη ζωή τους στη θάλασσα πρόσφυγες και μετανάστες. Η ελληνική προσφυγική και μεταναστευτική πολιτική εδώ και αρκετό καιρό προκαλεί φόβο στους εκτοπισμένους του κόσμου. Αυτός ο φόβος πυροδοτεί την άρνηση βοήθειας και η άρνηση βοήθειας οδηγεί στον θάνατο. Παράλληλα η αυστηροποίηση των ελέγχων στη Μεσόγειο εξωθεί τους διακινητές μεταναστών να βρίσκουν νέους δρόμους και να θέτουν ανθρώπινες ζωές σε ακόμα μεγαλύτερο κίνδυνο.

«Τι έχει αλλάξει και οι μετανάστες προσπαθούν να αποφύγουν την Ελλάδα, ακόμα και με ρίσκο της ζωής τους;» αναρωτιέται στο πλαίσιο μιας σύντομης συνέντευξης ο Σιμόνε Περότι, ο οποίος έγινε γνωστός στη χώρα μας όταν ηγήθηκε της πρωτοβουλίας Progetto Mediterranea, μιας πολιτιστικής, επιστημονικής και ναυτικής εκστρατείας με πενταετή διάρκεια, που περιλαμβάνει διαδρομές στη Μεσόγειο Θάλασσα, στον Εύξεινο Πόντο και στην Ερυθρά Θάλασσα με στόχο τη μείωση των αποστάσεων ανάμεσα στους λαούς και τους πολιτισμούς της Μεσογείου. Ο Σιμόνε Περότι έχει συμβάλει στη διάσωση προσφύγων από τη Λαμπεντούζα μέχρι τα Κύθηρα. Εχει νιώσει τον φόβο των εκτοπισμένων για τις ελληνικές αρχές και τη φήμη των συνθηκών στα κέντρα κράτησης στη χώρα μας, γεγονός που εξηγεί την άρνησή τους στη βοήθεια που τους πρόσφερε το Λιμενικό έξω από την Πύλο καθώς γνώριζαν πως η συνάντηση με την ελληνική Ακτοφυλακή ή τις ελληνικές αρχές θα σήμαινε βία και απόρριψη.

«Δεν θα έπρεπε να συμβαίνει αυτό στη Μεσόγειο των νόμων, του πολιτισμού και των λαών. Το 2014-2015 είχαμε μια ανθρωπιστική κρίση αλλά υπήρχε συμπόνια» διαπιστώνει ο Περότι.

Η συμπόνια όμως δεν είναι το κυρίαρχο συναίσθημα που βιώνουν οι δυτικές κοινωνίες και κυρίως τα πολιτεύματα του δυτικού κόσμου για τους ανθρώπους που εκδιώκονται καθημερινά από τα σπίτια τους, που εγκαταλείπουν τη χώρα τους για να σωθούν ή για να διεκδικήσουν μια καλύτερη ζωή. Στην παρούσα ψυχική διαμόρφωση του πολιτεύματός μας το κυρίαρχο συναίσθημα είναι ο φόβος γιατί «Αλλος» -για την πολιτεία μας- σημαίνει διαφορά και η διαφορά είναι συνδεδεμένη με τον φόβο.

Από πού εκπορεύεται η επιθυμία να αφανίσουμε τον «Αλλον»; Η ψυχανάλυση έχει θέσει ξανά και ξανά με διάφορους τρόπους το ερώτημα γύρω από την προσφυγική συνθήκη και τις πολιτικές ελέγχου της μετανάστευσης. Η απάντηση βρίσκεται στο άγχος για τον δικό μας αφανισμό. Η προβλητική ταύτιση βρίσκεται στον πυρήνα του εθνικιστικού και ρατσιστικού μίσους. Η ετερότητα επενδύεται με φόβο και ο «Αλλος» γίνεται τόσο απειλητικός σε σημείο που επιθυμούμε την εξόντωσή του ακόμα και διά της αδιαφορίας.

Σύμφωνα με την ψυχαναλύτρια Μέλανι Κλάιν που είχε εισαγάγει τον όρο «προβλητική ταύτιση», ο προβάλλων κατασκευάζει μια φαντασιωσική κατηγορία την οποία καλείται να υπερασπιστεί εκκενώνοντας συσσωρευμένα συναισθήματα απέναντι σε ό,τι ενσαρκώνει το «τρομακτικό ξένο». Στην περίπτωση της Ελλάδας τα κέντρα κράτησης μεταναστών, οι συνοριακές ζώνες αλλά και τα πλεούμενα στα διεθνή χωρικά ύδατα… «αλιευτικά» μπορούν να αναλυθούν ως «στρατόπεδα», δεδομένου πως η κυρίαρχη εξουσία δρα χωρίς νομικό έλεγχο απέναντι στους μετανάστες, οι οποίοι αποτελούν «γυμνές ζωές» κατά τον Τζόρτζιο Αγκάμπεν ή είναι «περιττοί άνθρωποι», οι παρείσακτοι της παγκοσμιοποίησης κατά τον Ζίγκμουντ Μπάουμαν. Οι εκτοπισμένοι και οι αιτούντες άσυλο -γράφει ο Πολωνός στοχαστής- αντιμετωπίζονται σαν τα ανθρώπινα απορρίμματα. Ετσι ακριβώς μοιάζει να αντιμετωπίστηκαν οι ξεριζωμένοι επιβαίνοντες του αλιευτικού.

Γιατί το πρόταγμα της ομοιογένειας και της καθαρότητας -που εισήγαγε η νεωτερικότητα και ο εθνικισμός ως παράγωγό του- χωρίζει τους ανθρώπους σε «οικείους» και «ανοίκειους». Η ζωή των ανοίκειων, των ανθρώπων χωρίς χαρτιά και χωρίς λεφτά που δεν ξοδεύουν και δεν στηρίζουν τις καταναλωτικές αγορές, δεν έχει αξία. Αν δεν προχωρήσουμε σε αυτή τη λυπηρή παραδοχή -όσο δύσκολη κι αν είναι- δεν θα πάψουμε ποτέ να παράγουμε «ανθρώπινα απορρίμματα» , των οποίων η αποκομιδή θα γίνεται σε υδάτινα νεκροτομεία.