«Λάλημα» για τον «λαϊκισμό»;

Πρόκειται για φλυαρία που εκτοξεύεται από τη Νέα Δημοκρατία στην πολιτική των κομμάτων που κινούνται σαφώς «αριστερά» απ’ αυτήν. Αν πιάσουμε τα πράγματα από την αρχή:

α. Ο «λαός» μπορεί να αποβεί «σκιάχτρο»;

Για ποιους καταντάει «φόβος και τρόμος»; Με την ανεξάντλητη πηγή δύναμης όσων μπορούν να συναθροίζονται διαγράφονται δύο τουλάχιστον πορείες: των ποδηγετούμενων/υπηκόων και εκείνων που η ευθύνη ανήκει στους δικούς τους ώμους. Ποιοι, επομένως, τρομοκρατούνται;

Από τα σχήματα σκέψης της Αριστεράς και ιδίως της Κεντροαριστεράς αντλείται συχνά και η συλλογιστική της Δεξιάς, με κατεξοχήν πεδίο σύγκλισης ό,τι ονομάζεται (όχι χωρίς διχογνωμίες) «λαϊκισμός», εφαρμόσιμος στον (εξίσου ασαφή) «κεντρώο χώρο». Ακριβέστερα, ως προς τη στρατηγική της Κεντροαριστεράς, όπου και όποτε μορφοποιήθηκε σχετικά ευκρινώς, μπορούμε να διαπιστώσουμε τα εξής που ενδιαφέρουν και το θέμα μας:

1. Ο «λαός» περιλαμβάνει, ως αντιθετικός πόλος, τις κοινωνικές δυνάμεις που επιχειρούν τη ρήξη με το «παλαιό καθεστώς», στο μέτρο που η σύγκρουση ανάγεται στο πολιτικό πεδίο και συνεπάγεται τη νομική κατοχύρωση των «φυσικών δικαιωμάτων» του πολίτη.

2. Ο «λαός», επομένως, ως κοινωνική δύναμη παραπέμπει στη διεργασία της ριζικής μεταβολής, εφόσον καλούνται να συσπειρωθούν ευρύτερες κοινωνικές δυνάμεις, ενώ ως πολιτική κατηγορία εξαντλείται στη σφαίρα των τυπικών δικαιωμάτων.

3. Ο λαϊκισμός, ως απόπνοια των ιδεολογικών κατασκευών και κινημάτων των κυριαρχούμενων τάξεων, προσπερνά την επιμέρους ταξική ετερογένεια, στον βαθμό άλλωστε που εξακριβώνεται κάποτε η κοινωνική ρευστότητα, για να νομιμοποιήσει την πολυσυλλεκτική πρόθεση των πολιτικών δυνάμεων που υπόσχονται τον μετασχηματισμό της κοινωνίας.

4. Ο λαϊκισμός, τόσο του συνασπισμού εξουσίας όσο και των κυριαρχικών τάξεων, αποβλέπει στην ποδηγέτηση των μικροαστικών στρωμάτων της πόλης και του χωριού, αλλά και στην αποσιώπηση των κληρονομημένων ή νεοφανών αντιθέσεων κατά την εποχή που οικοδομείται η «Αλλαγή».

β. Ποιοι «μαυραγορίτες» στρογγυλοκάθονται στην κορυφή της «πυραμίδας»;

Δεν τους φτάνει η κεραμίδα γιατί διαθέτουν τον «κοινό νου» που φοράει πάντα τα «κυριακάτικα»; Ο «ολισμός» πάντα είχε το ένα πόδι στη Βιολογία και στην ιδέα του «οργανισμού» ως απαράβατου συντονισμού «μερών» και «όλου», το οποίο διαθέτει την προτεραιότητα. Και το άλλο πόδι στη δομή του στρατεύματος, με την ιεραρχική υπόταξη των «μερών» στο «όλο». Τώρα έχει προστεθεί, ως νοούμενο της «globalization», η αντίληψη του «δικαιώματος στη διαφορά» που μπορεί να ολισθαίνει σε «περιχαράκωση στη διαφορά».

Κοντολογίς, «φυλή» και «πολιτισμός» μέσα από όλες τις μορφές αντιμεταχώρησης και αναγωγής τους αντίστοιχα στο σύνολο του «λαού», με όσα αυταρχικά μέτρα τούτο συνεπάγεται, περιβάλλουν και νομιμοποιούν τους όρους παραγωγής και αναπαραγωγής της υπάρχουσας ταξικής και ετερόνομης κοινωνίας. Κάθε μορφή ταξινόμησης, που φαίνεται να εξαιρεί προς τα «πάνω» τους εξουσιαστές και προς τα «κάτω» να συνωθεί τους εξουσιαζόμενους, προσδιορίζει κοινωνικά κάθε λογής ρατσισμό, «παλαιότερο» και «σύγχρονο».

Συχνά δημοσιολογούντες μεριμνούν και για τον «μελλοντικό ιστορικό της οικονομικής κρίσης», έτους 2050, καταθέτοντας από τώρα «ιστορικό υλικό τεκμηρίωσης των περιγραφών, των ερμηνειών και των αναλύσεων», τις οποίες ο «ιστορικός» αυτός μετά από τέσσερις δεκαετίες θα αναγάγει σε «ιστορικά τεκμήρια». Κυρίως επιμένουν στο πώς οι ίδιοι τώρα «φαντάζονται» την «πυραμίδα» της «παγκοσμιοποίησης», με την «ελίτ ισχύος» στην κορυφή και στη «βάση» της «απλά υποκείμενα» ή «απλούς κατοίκους». Βέβαια, η «ιστορική αφήγηση», όπως κάποτε υποστηρίζουν, «δεν μπορεί παρά να περιλαμβάνει» το «στοιχείο της διαλεκτικής». Τούτο νοείται ως «στοιχείο των αλληλεπιδράσεων» ανάμεσα σε «οντότητες» («ελίτ, οργανισμοί, λαοί») που απλώς «βρίσκονται σε επαφή»…

γ. Ως προς τη Δεξιά, παλαιάς ή νέας κοπής:

από τα σχήματα σκέψης που μόλις αποτύπωσα, αυτή κρατάει προεκλογικά τη δυνατότητα, μπροστά σ’ ένα πολυσυλλεκτικό ακροατήριο, να υπόσχεται τα πάντα και μετεκλογικά να πολιτεύεται επιρρίπτονας τις ευθύνες για όσα κάνει ή κυρίως για όσα δεν κάνει στους «άλλους» που προηγήθηκαν. Ο,τι βρίσκει μπροστά της είναι προβλήματα του παρελθόντος και ανήκουν στις δυνάμεις του «χτες». Κανένα μάλιστα ζήτημα δεν αναφύεται σήμερα και δεν σηματοδοτεί το αύριο. Αυτή η καταγγελία του παρελθόντος, γενικευμένη και κλιμακούμενη, ανάλογα με την περίσταση και το θέμα, συνεπάγεται την αποποίηση κάθε ευθύνης για ό,τι διαδραματίζεται στο παρόν, το οποίο άλλωστε ήταν και το σημείο εστίασης του εκάστοτε προεκλογικού αγώνα της Νέας Δημοκρατίας με τη μορφή της «καθημερινότητας». Προφανώς, στη «συμβατική» διαίρεση του πολιτικού χρόνου και ειδικότερα στο πρώτο τέταρτο μιας τετραετίας κάθε απολογισμός είναι ενδεικτικός των δυνατοτήτων άσκησης μιας πολιτικής.

δ. Η «τηλεοπτική αγοραφοβία» αποτελεί τροφό «λαϊκισμού»;

Εδώ και λίγες δεκαετίες έχει εισαχθεί ο όρος «πολιτική αγοραφοβία». Επιδιώκεται έτσι να προσδιοριστεί το είδος της χειραγώγησης και συναφώς να καθοριστούν τα αίτιά της που υφίσταται η προσωπική ζωή μέσω των μηχανισμών υποβολής της εξουσίας. Η συμβολική βία που ασκείται επιμερίζεται σε δύο αλληλένδετες διεργασίες. Από τη μία αφορά την αδυναμία μας να βρούμε μόνοι μας τον δρόμο. Από την άλλη αφορά την ανάγκη, εφόσον ο συνεχής εγκλεισμός εγκυμονεί απροσδόκητους κινδύνους, ενός οδηγού στα βήματά μας, με τα οποία δημοσιοποιούμε στάσεις και αποφάσεις.

Η «αγορά», που είναι το κομβικό σημείο αναφοράς και η απουσία πρόσβασης στους εξουσιαστικούς της μηχανισμούς, δεν εξυπονοεί απλώς τη σύμπτυξη οικονομικού και πολιτικού πεδίου. Επίσης συνέλκει τις σημαίνουσες πρακτικές της συμπεριφοράς των μετόχων της που με ποικίλες διασταυρώσεις επικοινωνούν. Στα παραδείγματα τέτοιων πλεγμάτων αναστολών και συνάμα χειραγωγήσεων ανήκουν η πολιτική αντιμετώπιση του ανθρώπινου σώματος, η εκπαίδευση ως διαδικασία κοινωνικής ένταξης, οι σχέσεις των δύο φύλων, η τριβή της κομματικής ένταξης, η επιβολή των «ειδικών» της επιστημονικής γνώσης κτλ.

Η διάχυση αυτού του «αγοραφοβικού» πλαισίου της συμπεριφοράς δεν συνεπάγεται την υποκατάσταση της κρατικής εξουσίας, αλλά την ενίσχυσή της. Γιατί συχνά θεωρητικοί της εξουσίας βαυκαλίζονται με την ιδέα ότι μπορούν να περιορίζονται, στις αναλύσεις τους, σε ό,τι φαίνεται να διακρίνουν εκτός του πεδίου της εξουσίας. Μάλιστα μ’ αυτόν τον τρόπο θεώρησης των πολιτικών πραγμάτων αφήνουν ανέγγιχτο τον καθαυτό πυρήνα και τις εξακτινώσεις του κράτους, δηλαδή το μονοπώλιο της έννομης τάξης και τις συναφείς κύριες λειτουργίες του.

Με την ψευδαίσθηση μάλιστα ότι τα σύγχρονα κράτη έχουν καταστεί «πορώδη», δηλαδή ότι «μπάζουν» από πολλές τρύπες, παρακάμπτονται οι συγκεκριμένοι εξουσιαστικοί τους μηχανισμοί, στο όνομα μιας διαχεόμενης, εκ των κάτω, αθέατης εξουσίας που θα μπορούσε να εκληφθεί και ως «παρα- εξουσία».

*Ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων