Για τον «πρωταθλητή της παρέας»…

Ο,τι αμέσως ακολουθεί έχει τεθεί εντός εισαγωγικών για να πιστοποιείται η ακεραιότητα του παραθέματος. Δηλαδή, «Μας βοηθά η χειραφέτηση από κάθε φανατισμό. Σκοπός της πολιτικής μας δεν είναι να δικαιολογήσουμε καμία θεωρία. Αλλά να μανουβράρουμε το ελληνικό καράβι με ασφάλεια ανάμεσα από υφάλους. Ξέρουμε τι πρέπει να γίνεται κάθε στιγμή και τι να προετοιμάζεται για την επόμενη στιγμή».

Ανατρέχοντας στην Αργώ (1936, Αθήνα 16/9/2022**) και ειδικότερα στο δεύτερο τμήμα («Πολιτικά») του δεύτερου μέρους του «μυθιστορήματος» εντοπίζουμε στο «θέατρο της πολιτικής» να πρωταγωνιστεί ο Παύλος Σκινάς (σύζυγος της Ολγας Σκινά) για τη συγκρότηση «νέου κόμματος».

Μόνο που στην «κατανόηση των προβλημάτων» του 20ού αιώνα τον «βοηθούσε πολύ το σοσιαλιστικό του παρελθόν» και η «γνώση των σοσιαλιστικών μεθόδων σκέψης και δράσης». Τον «βοηθούσε όμως εξίσου κ’ η πλέρια χειραφέτηση του πνεύματός του από κάθε δογματική προκατάληψη, από κάθε σχολαστικισμό και φανατισμό».

«Προαισθανότανε την πορεία των γεγονότων, αλλά και των αοράτων κοινωνικών δυνάμεων, που κινιούνται υποχθόνια και ανεπαίσθητα με την ασυνείδητη δύναμη της φύσης». «Αντλούσε διδάγματα κι από τη Μόσχα κι από τη Ρώμη κι από τη Νέα Υόρκη, πατώντας πάντα στερεά στις ελληνικές πραγματικότητες».

Ο «μεγάλος σκοπός της πολιτικής του δεν είτανε να δικαιολογήσει καμιά θεωρία, αλλά να μανουβράρει το ελληνικό καράβι με όσο το δυνατό περισσότερη ασφάλεια μέσ’ στη μεταβατική αυτή εποχή, προχωρώντας χωρίς νέες καταστροφές, ανάμεσα από υφάλους κι από σίφουνες, προς καινούργιες και άδηλες ακόμα μορφές κοινωνικής και πολιτικής ζωής».

«Ηξερε τι πρέπει να γίνεται σε κάθε στιγμή και τι πρέπει να προετοιμάζεται για την επόμενη στιγμή». «Κ’ ήξερε και κάτι άλλο εξίσου σημαντικό για έναν πολιτικό αρχηγό: με τι σύμβολα, με τι συναισθήματα και με ποια φρασεολογία να εμφανίζει κάθε τόσο στο λαό αυτό που πρέπει να γίνει». Μόνο που επρόκειτο για τον «Παύλο Σκινά», του οποίου η «ώρα δεν ήρθε ακόμα» - απλώς «πλησιάζει» (σσ.22-31). Και όπως σημείωνε ο Θεοτοκάς κλείνοντας το «μυθιστόρημα» (σ.186), οι «ιστορικές αυθαιρεσίες της Αργώς θα κάνουν εντύπωση μονάχα στους ιστοριοδίφες»…

Και επειδή δεν είναι η πρώτη φορά που ο νυν πρωθυπουργός μνημονεύει τον Γ. Θεοτοκά (βλ. Χρόνοι επανεκκίνησης, Αθήνα 2019, 307 . και «Εφημερίδα των Συντακτών», 18-19.6.2022) έχω μάλλον τη δυνατότητα να του υποβάλω ορισμένες ερωτήσεις οι οποίες προκύπτουν από τη συνεργασία του Θεοτοκά (με τίτλο: «Κοινωνικά Θέματα») στα «Νέα Γράμματα», τ.Β΄, επίσης του ίδιου έτους που ολοκληρώνεται η Αργώ. Ητοι:

1. «Στο εξής, όταν μας ρωτούν αν είμαστε ιδεαλιστές ή υλιστές, θα απαντούμε πως δεν ξέρουμε» (1936:73) ή ο «φασισμός είναι μια προληπτική επανάσταση, που γίνεται για να ματαιωθεί η επικράτηση του κομμουνισμού»: ο «καπιταλισμός χάνει ένα σημαντικό μέρος της ελευθερίας και των προνομίων του, δέχεται όμως τη θυσία για να σώσει την ύπαρξή του» (1936:723);

2. Κι ο «ρουζβελτισμός» ως «ειρηνική επανάσταση» αποτελεί μια «επιβλητική προσπάθεια της πιο φωτισμένης μερίδας της αμερικανικής αστικής τάξης», σε «συνεργασία με πλατιά στρώματα του λαού», για να επιτευχθεί –«χωρίς βίαια μέσα»– μια «δικαιότερη διανομή του πλούτου» και συνάμα η «υποταγή του κεφαλαίου στον έλεγχο του κοινωνικού συνόλου» (1936:724);

3. Και ένα δικό του παράπονο: το πρώτο κείμενο «σκανδάλισε» τόσο τους Νέους Πρωτοπόρους όσο και τους «εχθρούς του μαρξισμού», ιδίως για τη διαφοροποίηση «επιστημονικής έρευνας» και «κοσμοθεωρίας» (1936:342/343);

4. Τι είδους θωπεία προς την εκτίμηση του Γιανναρά (2009) είναι αυτή που κατατάσσει και τον Θεοτοκά στους «πνευματικούς ανθρώπους» που θα μπορούσαν «σήμερα να υποδείξουν ή να σαρκώσουν λύσεις εξόδου από το αδιέξοδο της κατάρρευσης του πολιτικού συστήματος»;

5. Από πότε άφησε τα μέλια ο Μελάς, κατά την όξυνση του εμφυλίου πολέμου, το 1948 μέσω της «Ελληνικής Δημιουργίας» (416-425), όταν πράγματι αποκαλεί τον Θεοτοκά «συμμοριακό» (1.8.1948:812-813), ή κάποια χρόνια νωρίτερα, με αφορμή τη συνυπογραφή του «ντροπιασμένου μανιφέστου» της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών που δημοσιεύθηκε στα «Ελεύθερα Γράμματα» (1.6.1946:187);

6. Η «γενεά» του διεκδίκησε μια «δεύτερη εσωτερική» χειραφέτηση, δηλαδή την αποτίναξη του «συνόλου των ιδεολογικών, ηθικών και συναισθηματικών συνηθειών και προκαταλήψεων», οι οποίες έχουν αποδοθεί με τον «αρκετά συγκεχυμένο» όρο «παράδοση» (1936:73-74, βλ. και 31.7.1937:311);

7. Η συναφής, αυτοειρωνευόμενη μετρίως, προσδοκία δεν ήταν ότι το «σύμπαν» τους θα καταστεί «αγνό και ολοκαίνουργιο όπως τα χειμωνιάτικα εκείνα πρωινά, που νομίζει κανείς ότι ο κόσμος ξαναρχίζει» (1936:74);

8. Από πότε ο Θεοτοκάς εμφανίζεται ως «ένθερμος θιασώτης της Ευρώπης», με την «εξωστρεφή ματιά» του Ελεύθερου Πνεύματος ή με ό,τι προετοιμάζει αυτό το δοκίμιο;

9. Στους «μιλιταριστές του πνεύματος», «μαρξιστές και εθνικιστές» (απλώς ο Διγενής γράφει: «εθνικιστές και μαρξιστές» και «πνευματικός μιλιταρισμός»), αντιτίθεται ο «φιλελευθερισμός» που «διευρύνει τους ορίζοντες και ταυτίζεται με την Ευρώπη», ή το «Δαιμόνιο» και το έργο τέχνης ως «θαύμα», το «πλεόνασμα εσωτερικών δυνάμεων που τείνουν προς την εξιδανίκευση του ίδιου του εαυτού τους»; (βλ. Η «γενιά των ιδεών» και ο Γ. Θεοτοκάς, Αθήνα 2013, 77-78, 44, passim).

Συνεχίζω με το βιβλίο μου: Συζητώντας για την Ιστορι(ογραφί)α σε καιρούς «πανδημίας» (Αθήνα 2022, 426/427):

1. Αντί λοιπόν η κατακλείδα του υποκεφαλαίου: «Η κοινωνική πρόκληση» να ανεμίζεται: «Αλλά ποια ιστορία» γιατί να μην ανατρέξουμε στον Θεοτοκά (24.10.1958 ·βλ. Η «γενιά των ιδεών», 2013:89): «Πού πηγαίνει η Ιστορία στον καιρό μας;»;

2. Συναίνεση ή όχι με την απόφανση του Θεοτοκά (Ελεύθερο Πνεύμα [1929], επιμ. Κ.Θ. Δημαρά, Αθήνα 1973, 59 ·βλ. Νεοελληνική Φιλοσοφία, 25,34): «γνήσια νεοελληνική φιλοσοφική σκέψη δεν υπάρχει σχεδόν καθόλου»;

3. Αρκεί η γενική διατύπωση ότι ο «Μακρυγιάννης» υπήρξε, στην «εποχή του Μεσοπολέμου», το «παραδοσιακό» που «βρήκε τη θέση του στο καινούργιο σύμπαν της ελληνικότητας»;

4. Πότε ακριβώς πραγματεύονται αυτό το θέμα ο Θεοτοκάς και ο Σεφέρης (1941 και 1944);

5. Τι οριοθετείται στο Ελεύθερο Πνεύμα (54) ως «μοντερνισμός», αν όχι «εξόν από τα φευγαλέα ρεύματα της μόδας κάθε άνοιξης και κάθε φθινοπώρου» (βλ. Η «γενιά των ιδεών», 38);

6. Με την αποσιώπηση μάλιστα και των εξής αποφάνσεων του Θεοτοκά: «Οι Ιταλοί μάς έχουν αφήσει τόσο τρομερά πίσω, σ’ όλες τις εκδηλώσεις της εθνικής μας ζωής, ώστε να τους κοιτάζουμε σαν κατοίκους άλλου αιώνα» - «Μπορεί να μη μας αρέσουν οι μέθοδες του Ντούτσε αλλά χρωστούμε να αναγνωρίσουμε πως ο άνθρωπος αυτός δημιούργησε, στη συνείδηση του κόσμου, μια πολύ διαφορετική αντίληψη για τη ζωτικότητα και τις δυνατότητες των μεσημβρινών λαών» (βλ. Η «γενιά των ιδεών», 62/63);

Κλείνω με τη στιχομυθία του Π. Σκινά («πολύ μελαχρινού» που του «έλειπε η τέχνη») με τον γιο του (Αργώ, Α’, 204 και Β’, 108, 175):

« - Εσύ πήγες, με την Αργώ, μπαμπά; ρώτησε πάλι ο μικρός.

- Πήγα.

- Και τι βρήκες;

- Τίποτα! αποκρίθηκε ο Παύλος Σκινάς σιγανά». Ποιος; Ο «κοινοβουλευτικός κυβερνήτης» (Β’, 22) που προσπάθησε να ρυθμίσει τη «λειτουργία του πολιτεύματος» και με τη βοήθεια του Ι. Δραγούμη που τον έκανε «ένα όνομα στην αθηναϊκή κοινωνία» (Β’, 169 και Α’ 79). Για την τιτλοφόρηση του παρόντος κειμένου βλ. Αργώ, Α], 82.

*Ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων

**16.9.2022: ημέρα υποβολής του κειμένου στην εφημερίδα