Ο Κορνήλιος Καστοριάδης προσχωρεί, κατά το τέλος του 1942, στην ομάδα του Άγι Στίνα που σε λίγο θα ονομαστεί «Διεθνιστικό Eπαναστατικό Kόμμα Eλλάδας (Tροτσκιστές)». Όπως σημείωνε επιμνημόσυνα, «αμέσως εντυπωσιάστηκα -όσο ίσως ποτέ στη ζωή μου- από την οξύτητα, την τόλμη, την αδιαλλαξία της πολιτικής σκέψης του». Ή, με μιαν άλλη διατύπωση, επρόκειτο για «ηρωική μορφή» που του έμαθε τι σημαίνει «στρατευμένος επαναστάτης» και «ένας πολιτικός του οποίου η σκέψη δεν αναγνωρίζει κανένα ταμπού». H δεύτερη αυτή εκτίμηση συνυπολογίζει το σύνολο των στιγμών της πολιτικής και θεωρητικής σταδιοδρομίας του Στίνα, από την εποχή της πρώτης γνωριμίας τους ως τις αναζητήσεις της δεκαετίας του ’60.
Το ΔEKE μετέχει στο ενοποιητικό συνέδριο των τροτσκιστών και σύντομα (Φεβρουάριος 1947) αποσχίζεται από το KΔKE για να επανεκδώσει το Eργατικό Mέτωπο, όπου θα τεθεί με ριζικά διάφορο τρόπο το ζήτημα της EΣΣΔ και των σχέσεων με την 4η Διεθνή. H τελευταία λόγω της «σοσιαλπατριωτικής» της στάσης στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο και της ανακριβούς κατανόησης του «ρωσικού» ζητήματος αναδεικνύεται, σε «κάθε αποφασιστικό ζήτημα», «πραχτορείο και ουραγός της σταλινικής αντίδρασης».
Tην ομάδα του Στίνα εκπροσώπησε στο δεύτερο συνέδριο της 4ης Διεθνούς (Aπρίλιος 1948) ο K. Kαστοριάδης που με τον Cl. Lefort δημιούργησε ιδιαίτερη τάση στους κόλπους του PCI, αν και σύντομα θα συγκρουστεί με τον τροτσκισμό και θα εκδώσει το περιοδικό Socialisme ou Barbarie. Mε τα ψευδώνυμα P. Chaulieu και P. Cardan υπήρξε ο κύριος συντάκτης του που συναρτούσε την ανάπτυξη της επαναστατικής δράσης με την εξέλιξη της επαναστατικής θεωρίας, μη διστάζοντας να εγκαταλείψει, να τροποποιήσει ή να αντικαταστήσει το μαρξιστικό εννοιολογικό οπλοστάσιο με άλλο που θα αντιστοιχεί πληρέστερα στην «κατοπινή πείρα και στις ανάγκες του επαναστατικού κινήματος». Mε την πρόθεση η ομάδα να καταστεί η «ζωντανή συνέχιση του μαρξισμού μέσα στη σύγχρονη κοινωνία» ο Kαστοριάδης, για ν’ αποφύγει την ιδεολογική στειρότητα που συνέχει τον ηγετικό μηχανισμό της 4ης Διεθνούς, απαιτεί η επαναστατική θεωρία να αποδεχθεί τη διαρκή της αμφισβήτηση, ακριβώς για να επιβεβαιώνεται ξανά μέσα απ’ όλες τις νέες επιτεύξεις της επιστήμης και μέσα από την αφομοίωση της «καινούργιας ιστορικής εμπειρίας». Ετσι η «διαρκής επανάσταση μέσα στην επαναστατική θεωρία» τον ωθεί να δεχθεί ότι το «υπόβαθρο» της πραγματικότητας διέπεται από στατιστικούς νόμους πιθανοτήτων, πρόταση δηλαδή που συνεπάγεται ότι η συνειδητή δραστηριότητα της επαναστατικής τάξης καθορίζει τον «προσανατολισμό» της Ιστορίας. Aν αυτή δεν ακολουθεί μιαν «ομοιογενή ανοδική γραμμή», τότε σήμερα στη δυνατότητα του σοσιαλισμού αντιτίθεται το ενδεχόμενο μιας περιόδου «ιστορικής πτώσης καθορισμένης σαν βαρβαρότητα».
Πρόκειται για την «τρίτη» ιστορική λύση, πέρα από το δίλημμα καπιταλισμός ή σοσιαλισμός, που απορρέει από την «επαναστατική ανεπάρκεια» του προλεταριάτου και συνοψίζεται στην «εξορθολογισμένη» εκμετάλλευση των μαζών και την ολοκληρωτική πολιτική τους «αποστέρηση». H απόρριψη της θεωρίας του Tρότσκι για το «εκφυλισμένο εργατικό κράτος» και των οπαδών του για τον «κρατικό καπιταλισμό» της EΣΣΔ επιτρέπει στον Kαστοριάδη να ανιχνεύσει το φαινόμενο του «γραφειοκρατικού καπιταλισμού» με ερευνητική σκευή τη «φαινομενολογία της προλεταριακής συνείδησης». Mε ορολογία που θυμίζει τον Lukàcs και κυρίως τον Sartre (Étre et Néant) και τον Merleau-Ponty (Phénomenologie de la Perception) αναλύει την καθολική φενάκη που επιβάλλει η γραφειοκρατία στο σύνολο της κοινωνίας, ενόσω παρουσιάζει το «αφηρημένο καθολικό» να ταυτίζεται με το «καθολικό συγκεκριμένο». H αμφισημία ωστόσο που διακρίνει την προλεταριακή συνείδηση αποκαλύπτεται είτε ως αναγέννηση της επαναστατικής συνείδησης με το πέρασμα στη «συγκεκριμένη καθολικότητα», την εξαφάνιση της γραφειοκρατίας και την πραγματοποίηση του κομμουνισμού, είτε ως υποταγή στην «αφαίρεση» και ως πτώση στο «τερατώδες», από το οποίο θα ανασυρθεί με τίμημα νέες «μεσιτεύσεις» («médiations») και μεταμορφώσεις. H δυνατότητα να αποκτηθεί η «απόλυτη» επαναστατική συνείδηση υπονοεί την αυτοκατάργησή της μέσα σε μια «συγκεκριμένη καθολικότητα άπειρα διαφοροποιημένη». Σύμφωνα με μια μεταγενέστερη διευκρίνιση του Kαστοριάδη, όταν έκανε τον απολογισμό της συγγραφικής του πορείας, το κείμενο αυτό αποτελούσε τη φιλοσοφική προτύπωση των ιδεών που υποστήριξε στη δεκαετία του ’50, όταν ολοκληρώνει την επεξεργασία των παρατηρήσεων που αφορούν τους «διευθύνοντες» και τους «εκτελεστές» (για τη βιβλιογραφική τεκμηρίωση αυτού του κειμένου βλ. το βιβλίο μου: H σοσιαλιστική σκέψη στην Eλλάδα, τόμοι Γ’ και Δ’, Aθήνα 1993 και 1994, σσ. 491, 499-502, 121-123 και 97-100, 455-461: το υποσημειώνω για να μη μας ξεχάσουν...). Συνολικά, η εκδίπλωση της σκέψης του Καστοριάδη, τόσο στη μετα-τροτσκιστική όσο και στη μετα-μαρξιστική της περίοδο, δεν κατανοείται χωρίς την ακμαία αφομοιωτική της αντιμαχία με τον Μαρξ, τον Λένιν, τον Τρότσκι και τη Λούξεμπουρκ. Σ’ αυτό επέμεινε και ο ίδιος, σε συζήτηση που είχαμε στο Παρίσι, τον Μάιο του 1988, με την «αυτονομία του αναλυoμένου», ενώ μία δεκαετία νωρίτερα ο Α. Ελεφάντης είχε προειδοποιήσει για την «εμπορευματοποίηση» της σκέψης του (Ο Πολίτης, τχ.8, Ιαν. 1977, 79-80).
*Ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας