O Κηφισός, ο αντιπλημμυρικός σχεδιασμός και η Αριστερά

Μια πρόσφατη απόφαση του δημοτικού συμβουλίου στον Δήμο Νέας Φιλαδέλφειας-Νέας Χαλκηδόνας σχετικά με τον Κηφισό ανατρέπει τη «συνήθη πρακτική» της τοπικής και περιφερειακής αυτοδιοίκησης. Ο δήμος, ως εκφραστής της τοπικής κοινωνίας, αντιτίθεται στον εγκιβωτισμό του Κηφισού και ζητά να διατηρηθεί η φυσική κοίτη του ποταμού που υπάρχει στα όρια της πόλης.

Ο Δήμος Ν.Φ.-Ν.Χ. έχει το πλεονέκτημα να διατρέχεται από δύο ποτάμια, τον Κηφισό και τον Ποδονίφτη (μαζί με τον παραπόταμό του Γιαμπουρλά), τα οποία, παρά τις εκτεταμένες εγκιβωτίσεις των παλαιότερων δεκαετιών, έχουν σε μεγάλο μέρος διατηρηθεί στη φυσική τους μορφή. Υπάρχουν μόνο τρία ακόμα ποτάμια στο λεκανοπέδιο της Αττικής με φυσικές κοίτες: το ρέμα του Χαλανδρίου, το ρέμα της Φιλοθέης και η Πικροδάφνη.

Τα ποτάμια της Αττικής έπεσαν θύματα της οικιστικής ανάπτυξης. Τα περισσότερα μετατράπηκαν σε… υπονόμους, σε οχετούς που εγκιβωτίστηκαν για να χαραχτούν επάνω τους δρόμοι. Η διόγκωση των πόλεων έβρισκε εμπόδια στα ποτάμια, στα ρέματα και στους χειμάρρους και γι’ αυτό τα έθαβε, όπως άλλωστε θάφτηκε στο μεγαλύτερο μέρος της η πλούσια πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής.

Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα ο Κηφισός, το μεγαλύτερο και σημαντικότερο ποτάμι της Αττικής, που για τις νεότερες γενιές είναι πλέον γνωστός ως οδικός άξονας, αφού σε μεγάλο μέρος του εγκιβωτίστηκε για να διαπλατυνθεί επάνω του η εθνική οδός και να φτάσει μέχρι τις ακτές του Σαρωνικού.

Αντιπλημμυρικός σχεδιασμός με τσιμέντο

Η πολιτική της οχετοποίησης των ποταμών όμως δεν έχει λήξει. Στόχος είναι να μετατραπούν σε οχετό και τα τελευταία ανοιχτά ποτάμια. Η βασική ιδέα για τα έργα που σχεδιάζονται είναι ο αντιπλημμυρικός σχεδιασμός. Οι μελετητές μετρούν την παροχετευτικότητα των ποταμών, τις αντοχές τους, τις διατομές τους και επικαλούνται τα πλημμυρικά φαινόμενα του παρελθόντος.

Η αλήθεια είναι ότι η Αττική έχει να επιδείξει πολλές καταστροφικές και θανατηφόρες πλημμύρες. Εμείς που ζούμε στη… μεσοποταμία Κηφισού και Ποδονίφτη, έχουμε μνήμες από αρκετές: του 1961, του 1977, του 1994, του 2015. Τα ποτάμια σε όλες αυτές τις περιπτώσεις «φούσκωσαν», «δεν άντεξαν» τον όγκο των υδάτων, υπερχείλισαν και πλημμύρισαν τις παρόχθιες περιοχές.

Γιατί όμως είχαμε αυτές τις καταστροφικές πλημμύρες; Μα φυσικά γιατί οι ανθρώπινες παρεμβάσεις περιόρισαν τις κοίτες των ποταμών ή άλλαξαν σε πολλές περιπτώσεις την αρχέγονη όδευση και εξέτρεψαν τα ποτάμια. Κι επιπλέον γιατί η ευρύτερη περιοχή της Αττικής αποψιλώθηκε και τσιμεντοποιήθηκε, με αποτέλεσμα να πολλαπλασιαστούν τα όμβρια ύδατα τα οποία αναζητούν διέξοδο προς τη θάλασσα.

Ο Κηφισός για παράδειγμα, που τώρα βρίσκεται στο επίκεντρο νέου «αντιπλημμυρικού» σχεδιασμού, σε μεγάλο μήκος του (από τις Τρεις Γέφυρες μέχρι την οδό Αγίας Αννης) έχει περιοριστεί εντός ενός τσιμεντένιου περιβλήματος, στο οποίο μάλιστα δεν υπάρχει καμιά πρόσβαση. Αλλά και στα υπόλοιπα τμήματά του έχουν κατασκευαστεί έργα, τα οποία όμως αποδεικνύεται κάθε φορά ότι δεν αρκούν. Πώς θα μπορούσαν άλλωστε να αντέξουν, αφού όλα τα αντιπλημμυρικά έργα της ευρύτερης περιοχής κατευθύνονται στον Κηφισό;

Κι ενώ καταγράφονται συνεχώς καταστροφές σε τμήματα του Κηφισού όπου η κοίτη του έχει εγκιβωτιστεί και τσιμεντωθεί, ως λύση προτείνεται κι άλλο… τσιμέντο.

Η υπεράσπιση των ποταμών κερδίζει έδαφος

Αυτή η λογική αντιμετώπισης των ποταμών δεν φαίνεται να γίνεται πλέον αποδεκτή από μεγάλα τμήματα του πληθυσμού. Οι κάτοικοι των τσιμεντουπόλεων του Λεκανοπεδίου αναζητούν όλο και περισσότερο διέξοδο στο πράσινο. Και οι μικρές πράσινες οάσεις που έχουν διαμορφωθεί στις όχθες των ελάχιστων φυσικών ποταμιών της Αττικής προσελκύουν το ενδιαφέρον όσων αναπτύσσουν οικολογικές ευαισθησίες.

Η Νέα Φιλαδέλφεια και η Νέα Χαλκηδόνα είναι ένα παράδειγμα αλλαγής της τρέχουσας αντίληψης για τα ποτάμια και τα ρέματα. Αρχής γενομένης από το 2017, όταν η Περιφέρεια Αττικής επανήλθε με ένα παλαιό σχέδιο εγκιβωτισμού του Ποδονίφτη. Μέσα από μια διαδικασία συζητήσεων, εκδηλώσεων, δράσεων, κάτοικοι και δημοτική αρχή απέρριψαν αυτό το ενδεχόμενο και υπερασπίστηκαν τη διατήρηση της εναπομείνασας φυσικής κοίτης του ποταμού.

Η κινητοποίηση που έγινε συμπαρέσυρε και τα αιρετά όργανα του Δήμου Αθηναίων κι έτσι μετά από προσφυγή των δύο όμορων δήμων, κατοίκων και του Συλλόγου «Ροή», το Συμβούλιο της Επικρατείας απέρριψε το 2019 το έργο κι έσωσε από την τσιμεντένια «αντιπλημμυρική» παρέμβαση ένα θαυμάσιο οικοσύστημα με οργιώδη βλάστηση, ορνιθοπανίδα και ιχθυοπανίδα.

Οσο κι αν μοιάζει φυσιολογική μια τέτοια αντίδραση των τοπικών κοινωνιών, δεν είναι καθόλου έτσι. Λίγες μόνο δεκαετίες πριν στην ίδια περιοχή κυριαρχούσε μια άλλη οπτική για το ποτάμι. Με έντονη βιομηχανική και βιοτεχνική δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή (κυρίως στη Νέα Ιωνία), η μόλυνση του Ποδονίφτη ήταν τεράστια.

Οι παρόχθιοι κάτοικοι υπέφεραν από τις οσμές και τα κουνούπια. Οι τότε δημοτικές αρχές στις λαϊκές αυτές συνοικίες, με κυρίαρχη την Αριστερά, πρωτοστάτησαν στο «κλείσιμο» του ρέματος. Ετσι, ξεκινώντας από τη δεκαετία του ‘70, κάπου στα μέσα της δεκαετίας του ‘90 ο Ποδονίφτης, που μέχρι και τη Φιλοθέη διατηρείται στη φυσική του μορφή, «εξαφανίζεται» από τα μάτια των κατοίκων σε όλο το μήκος της Νέας Ιωνίας και μετατρέπεται σε έναν υπόγειο αγωγό. Αποκαλύπτεται στο ύψος του σταθμού ΗΣΑΠ στον Περισσό και συνεχίζει για περίπου 800 μέτρα με φυσική κοίτη για να ξαναγίνει ανοικτός τσιμεντένιος αγωγός μετά τη γέφυρα της οδού Χαλκίδος και μέχρι τη συμβολή του με τον Κηφισό κοντά στις Τρεις Γέφυρες.

Μια μεγάλη καταστροφή το 1994, η οποία προκλήθηκε ακριβώς λόγω των έργων που γίνονταν για την υπογειοποίηση του ποταμού στη Νέα Ιωνία, επέτεινε την αντίληψη ότι το ποτάμι πρέπει να… κλείσει για λόγους ασφαλείας των περιοίκων. Απότοκο αυτών των μακροχρόνιων σχεδιασμών, στους οποίους συναινούσαν οι τοπικές δημοτικές αρχές, αν δεν τις απαιτούσαν κιόλας, ήταν το απορριφθέν από το ΣτΕ έργο της Περιφέρειας Αττικής.

Τι κάνει σήμερα η Αριστερά;

Η θετική αυτή εμπειρία από την υπόθεση του Ποδονίφτη και τη διάσωσή του είναι μια θετική κατάκτηση για την τοπική κοινωνία της Νέας Φιλαδέλφειας και της Νέας Χαλκηδόνας. Η αποκάλυψη, έστω και καθυστερημένα, του τεράστιου έργου που σχεδιάζεται για τον Κηφισό σε μήκος 5,48 χλμ. και περιλαμβάνει και την αλλοίωση της φυσικής κοίτης σε μήκος 2,15 χλμ. ξεσήκωσε τους κατοίκους. Πραγματοποιήθηκε επίσκεψη στην περιοχή από τον Σύλλογο «Ροή» και ακολούθησαν αντιδράσεις, ανακοινώσεις της τοπικής παράταξης της Αριστεράς και συλλογή υπογραφών από τους κατοίκους.

Οι κινητοποιήσεις αυτές ανάγκασαν το Δημοτικό Συμβούλιο να συζητήσει το θέμα και να αποφασίσει ομόφωνα σχεδόν να μην επιτρέψει να γίνει το έργο. Είναι χαρακτηριστικό ότι έχουν συγκεντρωθεί εκατοντάδες υπογραφές και από κατοίκους των όμορων δήμων από τους οποίους περνά ο Κηφισός (Μεταμόρφωση και Αχαρνές).

Δυστυχώς η αντίδραση δεν ήταν αντίστοιχη στο Περιφερειακό Συμβούλιο, το οποίο προηγήθηκε και έσπευσε με μεγάλη πλειοψηφία να συμφωνήσει με το έργο. Η αγωνία της κατασκευής αντιπλημμυρικών έργων για να μην ξαναζήσουμε φονικές καταστροφές τύπου Μάνδρας δεν επέτρεψε να εξεταστούν όλες οι παράμετροι του σχεδιαζόμενου έργου. Η επιμονή σε καταστροφικές παρεμβάσεις στη φυσική ροή του Κηφισού, με μελέτες που απλά μετράνε διατομές και όγκους νερού, χωρίς να εξετάζουν τη μεγάλη εικόνα της αντιπλημμυρικής προστασίας όλου του Λεκανοπεδίου, οδηγούν σε νέα λάθη, όπως το τεράστιο λάθος της υπογειοποίησης στο τμήμα μετά τις Τρεις Γέφυρες, που αποφασίστηκε και υλοποιήθηκε εσπευσμένα κατά την προετοιμασία για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004.

Αυτό που ενόχλησε περισσότερο είναι η «αφωνία» της Αριστεράς, η οποία εντός του Περιφερειακού Συμβούλιου, σε όλες της τις εκφάνσεις, από την πιο… συστημική έως την «αντικαπιταλιστική», δεν έδειξε να αντιλαμβάνεται το λάθος αυτό.

Παρότι έχουν πραγματοποιηθεί δεκάδες παρεμβάσεις από επιστήμονες, από ειδικούς, από συλλόγους και επιστημονικούς φορείς, αυτό που υπερισχύει στη μελέτη των έργων στον Κηφισό είναι η «λογική των εργολάβων». Πολλές φορές πρόκειται για τις ίδιες εταιρείες που έχουν παρέμβει σε όλα τα προηγούμενα έργα και σε όλα τα ποτάμια. Κι ενώ σε όλο τον κόσμο αναπτύσσεται η λογική της επαναφυσικοποίησης των ποταμών, η αποκατάσταση των φυσικών κοιτών, η αποκάλυψη των εγκιβωτισμένων ρεμάτων, στη χώρα μας πορευόμαστε με τη λογική του τσιμέντου ή την πιο «οικολογική» των συρματοκιβωτίων με πέτρες.

Το οξύμωρο είναι ότι οι σχεδιασμοί αυτοί πραγματοποιήθηκαν την ίδια ώρα που ένας εξαίρετος επιστήμονας, εκπρόσωπος της κινηματικής και αυτοδιοικητικής Αριστεράς, ο Νίκος Μπελαβίλας, και οι συνεργάτες του σχεδίαζαν την αποκάλυψη του κρυμμένου Ιλισού πριν από μερικά χρόνια (έργο που σταμάτησε η επέλαση των «αρίστων» της Ν.Δ.). Στον αντίποδα αυτής της λογικής η κυβερνώσα Αριστερά σχεδίαζε τον εγκιβωτισμό του εναπομείναντος Κηφισού, παραδίδοντας τα σχέδια στα χέρια του Καραμανλή και του περιβαλλοντοκτόνου Σκρέκα.

Μήπως ήρθε η ώρα να πορευτεί αλλιώς η Αριστερά, τουλάχιστον στο ζήτημα της διαχείρισης των ποταμών;