Κερδίζοντας στον κόσμο του «Πραγματικού Ψεύδους»

Γιατί διαδηλώνουν σήμερα οι αντιεμβολιαστές; Τι είναι αυτό που ενώνει τα ετερόκλητα πλήθη διαμαρτυρόμενων κατά των ανά τον κόσμο «λοκντάουν»; Πώς είναι δυνατόν οι θεωρίες συνωμοσίας να είναι σήμερα πιο δημοφιλείς σε μεγάλα κομμάτια της κοινωνίας απ' ό,τι οι επιστημονικές λύσεις στα προβλήματά της; Οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα είναι συχνά σκωπτικές: είτε έχουμε να κάνουμε με «έλλειμα παιδείας» είτε με έλλειψη πολιτισμού ή, εν τέλει, με ένα παράλογο πλήθος «ψεκασμένων» που έχουν πια απολέσει επαφή με την πραγματικότητα και θεωρούνται χαμένοι στους σκοτεινούς κόσμους της παραπληροφόρησης και των «fake news».

H Αριστερά -είναι γεγονός- οφείλει να προχωρήσει και όντως προχωρά την ανάλυση παραπέρα. Μας καλεί να αναλογιστούμε τα δομικά αίτια αυτής της έντονης «αντιεπιστημονικής αγανάκτησης». Επισημαίνει ότι, έστω και αν οι στόχοι της τελευταίας είναι αυτοκαταστροφικοί (και επικίνδυνοι για το κοινωνικό σύνολο), η συλλογική απελπισία που εκφράζουν απορρέει από συγκεκριμένες, εξίσου καταστροφικές πολιτικές εξουσίας: από την άσκηση χρόνιας, εξοντωτικής λιτότητας και επιδείνωσης των ανισοτήτων, ώς την αποσάθρωση του κοινωνικού κράτους και τις ποικίλες μορφές της συστημικής βίας (κρατικής, οικονομικής, έμφυλης κ.ά.). Ως εκ τούτου, η ζοφερή πραγματικότητα που υποδαυλίζει αρνητές και συνωμοσιολόγους είναι καθ' όλα αληθινή και καθόλου παράλογη.

Οσο, όμως, και αν είναι απαραίτητη η μετατόπιση της συζήτησης στην επικινδυνότητα των νεοφιλελεύθερων πολιτικών εξουσίας (ιστορικά αλλά και στη συγκυρία της παρούσας κρίσης), δεν είναι από μόνη της αρκετή. Η κριτική αυτή παραμένει ανίσχυρη, αν δεν συνοδεύεται από την επισήμανση ότι αντιδράσεις σαν αυτές του αντιεμβολιαστικού κινήματος τροφοδοτούνται από τη συντριπτική απώλεια εμπιστοσύνης σε πολιτικούς, κοινωνικούς και επιστημονικούς θεσμούς, μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008. Γιατί, με άλλα λόγια, άνθρωποι τους οποίους το σύστημα έθεσε στο περιθώριο (εστιάζοντας στην προσπάθεια ανάκαμψης της τραπεζικής, παρά της πραγματικής οικονομίας), να το εμπιστευθούν τώρα, όταν το ίδιο σύστημα σπεύδει να τους σώσει; Τι είναι η αυξανόμενη διασπορά fake news στις τοπικές κοινωνίες (από το ότι ο κορονοϊός είναι «πολιτικό κατασκεύασμα» μέχρι την καταγγελία των «βλαβερών» ψηφιακών δικτύων 5G), αν όχι ένα είδος απάντησης στα χρόνια ψεύδη που στηρίζουν τις επίσημες πολιτικές διακυβέρνησής τους;

Εδώ είναι ιδιαίτερα χρήσιμο να ανατρέξουμε σε σημαντικές εθνογραφικές έρευνες λαϊκιστικών δεξιών κινημάτων του 21ου αιώνα, που θα μπορούσαν να θεωρηθούν προπομποί των σημερινών κινημάτων συνωμοσιολογίας. Για παράδειγμα, η πολυβραβευμένη μελέτη από την Αμερικανίδα κοινωνιολόγο Arlie Hochschild για το Tea Party, τη νεοσυντηρητική οργάνωση που εξέθρεψε και προλείανε την εκλογή Τραμπ στις ΗΠΑ. Η έρευνα της Hochschild φώτισε ένα μεγάλο «παράδοξο»: γιατί μεγάλα κοινωνικά τμήματα που περιθωριοποιήθηκαν από την κρίση του 2008 (οδηγούμενα σε δραματική υπερχρέωση και συνακόλουθη επιδείνωση των όρων ζωής τους) πράττουν ενάντια στα ίδια τους τα συμφέροντα, εκλέγοντας πολιτικούς σαν τον Τραμπ (που τους φέρνουν σε ακόμα πιο επισφαλείς θέσεις), απορρίπτοντας κάθε κρατική παρέμβαση και προτιμώντας την οικονομία της αγοράς; Μελετώντας για μία 7ετία τις τοπικές οργανώσεις του Tea Party σε φτωχοποιημένες περιοχές της βαριά χτυπημένης από την κρίση Λουιζιάνα, η Hochschild επιχειρηματολόγησε ότι οι φαινομενικά παράδοξες πολιτικές τους επιλογές δεν ήταν παράλογες, συναισθηματικές ή αποτέλεσμα παραπληροφόρησης. Αντίθετα, χαρακτηρίζονταν από έναν συνειδητό κυνισμό –την ανοχή δηλαδή λύσεων που, αν και αντικοινωνικές, τουλάχιστον δεν υποκρίνονταν ότι θα τους βοηθήσουν– και από την ελπίδα ότι, μέσω αυτής της στρατηγικής τους αυτοϋπονόμευσης, θα σαμποτάρουν τελικά και το ίδιο το σύστημα. Δεν εξέφρασαν, με άλλα λόγια, μία άρνηση της πραγματικότητας όσο μία συνειδητοποίηση της ψευδούς της διάστασης.

Ασφαλώς, το ψεύδος και η εκούσια παραποίηση της πραγματικότητας για πολιτικό όφελος είναι τόσο παλιά όσο και η ίδια η πολιτική. Στοχαστές από τον Μακιαβέλι και τον Νίτσε ώς τη Χάνα Αρεντ έχουν καταδείξει ότι, ιστορικά, η άσκηση εξουσίας στηρίζεται και ταυτόχρονα εμπεριέχει το ψεύδος, ότι η ίδια η πολιτική δράση είναι αδύνατη χωρίς την παρουσία ψευδαισθήσεων, μύθων, αλλοιώσεων της πραγματικότητας και ονείρων. Ολα όμως τα ψεύδη δεν είναι ισοδύναμα· η ισχύς τους εξαρτάται από την εξουσία από την οποία προέρχονται. Ετσι, τα ψεύδη των αδύναμων είναι λιγότερο αποτελεσματικά από αυτά των ισχυρών. Τι είναι αληθές και τι ψευδές, για παράδειγμα, στην «επιστημονική αιτιολόγηση» του δόγματος λιτότητας που κυριάρχησε σαν «αυταπόδεικτη βεβαιότητα» την εποχή της οικονομικής κρίσης; Ποια η σχέση με την πραγματικότητα του «Δεν υπάρχει εναλλακτική» –της διασημότερης παρακαταθήκης της Μάργκαρετ Θάτσερ στον σύγχρονο καπιταλισμό; Πόσο αληθές είναι το «Αμερικανικό Ονειρο» σήμερα; Τα ερωτήματα αυτά προφανώς υπερβαίνουν το δίπολο «αλήθεια - ψεύδος». Μας καλούν να εξετάσουμε την παρούσα άνθηση των θεωριών συνωμοσίας σε ένα ευρύτερο πολιτικό πλαίσιο, το οποίο μπορούμε να αποκαλέσουμε «συνωμοσιολογικό χαρακτήρα» του ίδιου του καπιταλισμού: τη σκόπιμη καλλιέργεια ενός πολιτικού κλίματος αμφιβολίας, επισφάλειας και σύγχυσης, που εξυπηρετεί την προώθηση καινοφανών –αλλά χρήσιμων στην εξουσία– αληθειών.

Λαμβάνοντας αυτά υπόψη, μπορούμε τώρα να επιστρέψουμε στο αρχικό ερώτημα, ποιος είναι δηλαδή ο ρόλος της Αριστεράς σε αυτήν τη συγκυρία και ποιες οι αλήθειες που μπορεί να αντιπαραθέσει στη fake news πραγματικότητα, που ξεκάθαρα ευνοεί σήμερα τις πιο συντηρητικές, εθνικιστικές και αντιδραστικές πολιτικές. Εδώ, το πρώτο που γίνεται εμφανές είναι ότι οι επικλήσεις για πολιτική αποκατάσταση μιας υποτιθέμενα «χαμένης λογικής» είναι αδύνατον να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της παρούσας κρίσης. Αποϊδεολογικοποιούν, μάλιστα, προβλήματα καταφανώς πολιτικά και οικονομικά, όπως η άνιση κατανομή εξουσίας, πόρων, τεχνολογιών και δεδομένων, τα οποία ταλανίζουν τη φερόμενη σήμερα ως «παραπλανημένη» κοινωνία των αέναων κλικ και swipes.

Ενα περαιτέρω βήμα είναι εδώ, λοιπόν, απαραίτητο. Η μάχη για κοινωνική δικαιοσύνη δεν μπορεί να νικήσει σε καμία αναμέτρηση μεταξύ ψεύδους και αλήθειας, γιατί η ίδια αυτή η αναμέτρηση δεν είναι παρά μια ψευδαίσθηση –το ίδιο αποπροσανατολιστική όσο και η χρόνια υπεράσπιση της «λογικής» (π.χ. των τεχνοκρατικών ελίτ) έναντι του «παραλογισμού» (των διαμαρτυρόμενων μαζών). Η πρόσφατη επιδείνωση της γενικευμένης κρίσης εμπιστοσύνης, με άλλα λόγια, δεν είναι η απλή επικράτηση μιας ψευδούς πραγματικότητας. Η δημοκρατία δεν απειλείται από «ψευδείς αλήθειες». Απεναντίας, συμμετέχουμε σε μια ολοένα και πιο έντονη πολιτική διαμάχη σε έναν χώρο που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε Πραγματικό Ψεύδος: έναν κόσμο αβέβαιο όσο ποτέ, επισφαλή και παράξενο, στον οποίο τα όρια μεταξύ αλήθειας και ψεύδους δεν είναι ευδιάκριτα, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι ο κόσμος αυτός είναι λιγότερο πραγματικός. Στη μάχη του Πραγματικού Ψεύδους, η μυθολογική διάσταση της πραγματικότητας γίνεται περισσότερο θεαματική, καθώς οι άνθρωποι αναζητούν συλλογικούς μύθους, που νοηματοδοτούν το κενό που αφήνει πίσω της η λαίλαπα του καπιταλιστικού ορθολογισμού –δημιουργούν φαντασιακές κοινότητες (από τους ψηφιακούς χάκερ και τους ριζοσπαστικούς video gamers μέχρι τα συνωμοσιολογικά κινήματα), που τους επιτρέπουν να διαχειριστούν το χάος της καθημερινής ζωής τους.

Σε αυτόν τον κόσμο, η προσπάθεια επιβολής κάθε δογματικής αλήθειας ή «επεξήγησης» των προβλημάτων από τα πάνω είναι καταδικασμένη να αποτύχει. Το διακύβευμα, αντίθετα, βρίσκεται στην επιτυχή διάνοιξη προοδευτικών «παραθύρων στο χάος», όπως θα έλεγε και ο Κορνήλιος Καστοριάδης. Στην εύρεση εκείνων των μύθων που είναι συλλογικοί και όχι καταπιεστικοί, που ανοίγουν πεδία για ευφάνταστη και ριζοσπαστική κριτική, για πολιτική πράξη που επιδιώκει περισσότερο αυτόνομους και δημοκρατικούς τρόπους δράσης στο Πραγματικό Ψεύδος.