Το όραμα του αρχιτέκτονα Δημήτρη Πικιώνη στη σκιά της Ακρόπολης

«Μου φαινόταν η αρχιτεκτονική παράδοση ωσάν αναντίρρητα και βασικά ενιαία παρ' όλες τις επιμέρους διαφορές... Εφτασα έτσι να βλέπω την παγκόσμια παράδοση ωσάν κάτι ενιαίο»

Δ. Πικιώνης

Πρόσφατα κυκλοφόρησε στη Γαλλία από τις εκδόσεις L’ Harmattan το βιβλίο της Φωτεινής Μαργαρίτη «LE VESTIGE DANS LE MODERNE À L' OMBRE DE L’ACROPOLE. La vision architecturale de Dimitris Pikionis». Σύμφωνα με τη συγγραφέα, ο προσωρινός τίτλος του στα ελληνικά θα μπορούσε να είναι: «ΑΠΟΜΕΙΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ ΣΤΗ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ. Το όραμα του αρχιτέκτονα Δημήτρη Πικιώνη στη σκιά της Ακρόπολης».

Το βιβλίο αυτό, προϊόν μιας μακρόχρονης έρευνας στον τομέα της αισθητικής φιλοσοφίας στο Παρίσι και στην Αθήνα, έχει ως αφετηρία το αρχιτεκτονικό όραμα του Δημήτρη Πικιώνη, εστιάζοντας ειδικότερα στο κορυφαίο έργο του των διαμορφώσεων γύρω από την Ακρόπολη.

Πρόκειται για ένα φιλοσοφικό δοκίμιο που συνδυάζει τον λόγο με την εικόνα (570 σελίδες κειμένου, με 220 μαυρόασπρες πινακίδες φιλοτεχνημένες ως «χειροποίητα» montages από τη συγγραφέα).

Το όνομα του Δ. Πικιώνη έχει ήδη συνδεθεί με τη Γενιά του '30, το έργο της οποίας στρέφεται γύρω από την αναζήτηση της «ελληνικότητας». Σύμφωνα με τη συγγραφέα, δεν πρόκειται για ρήξη με τη Δύση και αναδίπλωση στην καταγωγή, αλλά για αναζήτηση μιας άλλης, μιας νέας «νεωτερικότητας», στο εσωτερικό του δυτικού μοντερνισμού.

Ζητήσαμε από την ίδια να επιλέξει και να μεταφέρει από τα γαλλικά στα ελληνικά ορισμένα από τα θέματα που αναπτύσσονται στο δοκίμιο, χωρίς αυτό να αποτελεί, όπως τονίζει, υποκατάσταση του αναγνώστη, ο οποίος είναι ο μόνος αρμόδιος για να ανακαλύψει τα «κλειδιά» του βιβλίου και να χαράξει μία από τις πολλές διαδρομές ανάγνωσής του.

Ανοιχτό Μουσείο

Ο αρχιτέκτονας εργάζεται στον σημαντικότερο προστατευμένο από την ελληνική νομοθεσία αρχαιολογικό τόπο της Αθήνας.

Εκεί δημιουργεί την πρωτότυπη εκδοχή ενός «Μουσείου», ενός χώρου συγκατοίκησης ετερόκλιτων, ξεριζωμένων από τη στέρεη παράδοση αποσπασμάτων παλιάς και νέας αρχαιότητας. Πειραματιζόμενος στην ιδέα της πλούσιας ελληνικής «μικτής» παράδοσης, θα επιχειρήσει να ορίσει και μια γραμμή διαφυγής από την κυρίαρχη παρουσία της μείζονος κλασικής αρχαιότητας.

Κεντρική ιδέα αποτελεί το «λιθόστρωτο», κτισμένο με την πιο «τρελή» τεχνική του μωσαϊκού, το οποίο, παρότι οικειοποιείται την παλιότερη τεχνική του ψηφιδωτού της ανατολικής (βυζαντινής) παράδοσης, καταλήγει σε ένα μοντέρνο αρχιτεκτονικό ιδίωμα. Την ίδια θέση με τις αρχαιότητες καταλαμβάνουν ακόμη και τα «απορρίμματα» της ιστορίας (φερτά υλικά λατομείων ή κατεδαφίσεων), πρακτική που παραπέμπει «στην αρχή της ισοτιμίας του υψηλού με το ταπεινό», την οποία εισάγει ευρέως η νεωτερικότητα, κάτι ανάλογο με αυτό που κάνει επί παραδείγματι ο Β. Ουγκό στην «Παναγία των Παρισίων» και τους «Αθλίους».

Βιογραφία

Το βιβλίο εξιστορεί τη «μοναδικότητα» του αρχιτέκτονα Δ. Πικιώνη, αλλά κάνει χρήση μιας ευρύτερης ιδέας και υπόθεσης ταυτόχρονα στην οποία πρέπει να απαντήσει: ότι μέσα από την ιδιαιτερότητα μπορεί κανείς να αντλήσει ό,τι την υπερβαίνει!

Από μια νέα οπτική γωνία, η «βιογραφία» μάς επιτρέπει να δούμε το έργο και την προσωπικότητα του δημιουργού, όχι αποκομμένα από το ατομικό και κοινωνικό ασυνείδητό του, με αποτέλεσμα το «παράδειγμα» του Πικιώνη να μετασχηματίζεται σε εργαστήρι σκέψης γύρω από ευρύτερα φιλοσοφικά, αισθητικά ερωτήματα, τα οποία παρεμβάλλονται στην αφήγηση σαν «μικρά δοκίμια».

Ξένος

Ο Πικιώνης θα εκφράσει ένα είδος συνεχούς αβεβαιότητας για την ελληνική ταυτότητα, με την έννοια πως δεν ενδιαφέρεται μόνο για την ιδιαίτερη κουλτούρα μιας «κοινότητας», αλλά για την «επανενοποίηση της ανθρωπότητας» σε μια νέα οικουμενικότητα.

«Μου φαινόταν η αρχιτεκτονική παράδοση ωσάν αναντίρρητα και βασικά ενιαία παρ’ όλες τις επιμέρους διαφορές… Εφτασα έτσι να βλέπω την παγκόσμια παράδοση ωσάν κάτι ενιαίο» (Δ. Πικιώνης).

Σε μια τέτοια κατεύθυνση, αφορμή για μια σημαντική παρέκβαση είναι η έννοια του «ξένου» στην εποχή της νεωτερικότητας, τεκμηριωμένη με πλήθος φιλοσοφικών και άλλων πηγών, από τον Georg Simmel μέχρι τον Walter Benjamin και τους Deleuze-Guattari.

Η εντοπιότητα και γενικότερα η παράδοση ενός τόπου σήμερα δεν αφορά μόνο τους αυτόχθονες, αλλά και όσους μοιράζονται το ίδιο έδαφος και πιθανά την ίδια γλώσσα. Και αυτό ακριβώς αντανακλάται και στον ρόλο του δημιουργού, ο οποίος καλείται «ν' αρθεί πάνω από τις επιφατικές αντινομίες, όσες του παρουσιάζουν οι σύγχρονοι καιροί…» και να παράγει αρμονία, μέσα από «τα αλλόφυλλα, ανισοτελή, διχά-φρονέοντα οργανικά στοιχεία», όπως λέει ο Πικιώνης, κάνοντας χρήση μιας έκφρασης των Πυθαγορείων.

«Ενας σπουδαίος συγγραφέας», λέει κάπου ο Gilles Deleuze, «είναι πάντα σαν ξένος στη γλώσσα στην οποία εκφράζεται, ακόμα κι αν είναι η μητρική του γλώσσα. Τελικά, αντλεί τις δυνάμεις του μέσα από μια σιωπηλή, άγνωστη μειονότητα, που δεν ανήκει παρά μόνο σ’ αυτόν…».

Η γλώσσα του Πικιώνη υπήρξε συγχρονισμένη με τη νέα εποχή που εισήγαγε ο πρώιμος μοντερνισμός και αποσχίστηκε από το «κλειστό στιλ» στο οποίο κατέληξε - το ενιαίο τυποποιημένο μοντέλο του international style. Καθίσταται αναδρομικά ρηξικέλευθη, γιατί εγείρει κρίσιμα ερωτήματα για τη σχέση «τοπικού» και «οικουμενικού», σε μια εποχή που την παλιά οικουμενικότητα της ευρωπαϊκής αστικής κουλτούρας διαδέχεται η αναγνώριση της γενικευμένης εκκεντρικότητας του κόσμου, σύμφωνα με τον συγγραφέα Carlos Fuentes.

Κριτικός τοπικισμός

Κάτω από την προαναφερθείσα οπτική, το βιβλίο παίρνει αποστάσεις και ασκεί για πρώτη φορά κριτική και στη θεωρία του «κριτικού τοπικισμού» των Liane Lefaivre και Alexander Tzonis και αργότερα του Kenneth Frampton, που είναι και η πλέον συγκροτημένη άποψη με την οποία ο Δ. Πικιώνης εισέρχεται στον διεθνή διάλογο για την αρχιτεκτονική, στα τέλη της δεκαετίας του 1980.

Στην άποψη αυτή, ο τοπικισμός αποδίδεται ως μια προσέγγιση σχεδιασμού που δίνει προτεραιότητα στην ιδιαίτερη ταυτότητα έναντι του δόγματος της οικουμενικότητας.

Εν τούτοις, μάλλον αντανακλά την ατολμία του δυτικού μοντερνισμού, ο οποίος επιχειρεί αναδρομικά να διευρύνει τον ορίζοντά του, θέτοντας όμως και πάλι όρια: Το διαφορετικό, ακόμη και όταν αποτελεί μία από τις πολλαπλές «καταπιεσμένες» εκδοχές του μοντέρνου, μπορεί να αφομοιωθεί, μόνο εφόσον κατατάσσεται στην περιφέρεια - ως τοπικό.

Για μια άλλη αρχαιότητα, για ένα άλλο παρελθόν

Στην αντίληψη του Πικιώνη υπάρχει ένα πρόβλημα εγγενούς διαφοροποίησης της ελληνικής από τη δυτική ταυτότητα.

Ο Δ. Πικιώνης θα επιχειρήσει να αποδείξει με το έργο του ότι τα χρόνια που μεσολάβησαν ανάμεσα στην αρχαιότητα και τη νεότερη εποχή, παρά την απουσία της Αναγέννησης, η οποία έφερε στο προσκήνιο την ελληνική κλασική αρχαιότητα και την επανερμήνευσε με τον δικό της τρόπο, δεν ήταν κενά. Υπήρχε το μεγάλο κεφάλαιο ενός εδάφους σπαρμένου με αρχαιότητες, πάνω στις οποίες «σκόνταφτε» και τις αφομοίωνε με τον δικό της ιδιαίτερο τρόπο όλη η ελληνική λαϊκή παράδοση, κατά τον λαογράφο Ιωάννη Θ. Κακριδή. Υπήρχε επίσης η συνέχεια της ελληνικής γλώσσας, μέσα στην οποία αντηχούσαν σε όλες τις εποχές οι λέξεις του Ομήρου, κατά τον Νάνο Βαλαωρίτη. Αλλωστε τα δύο αυτά στοιχεία, τον τόπο και τη γλώσσα, αξιοποίησε και η μοντέρνα ποίηση (από τον Σολωμό και τον Σικελιανό μέχρι τον Σεφέρη και τον Ελύτη) για να επιτύχει μια συμπυκνωμένη ελληνική «αναγέννηση» στα νεότερα χρόνια.

Είναι πολύ χαρακτηριστικό ένα γράμμα του Δ. Πικιώνη στον Ν. Χατζηκυριάκο-Γκίκα το 1954, για το πόσο τον απασχολεί το θέμα: «Η εύρεση του Ελληνικού διά μέσου ενός πλαισίου Renaissance με προσέβαλε» (Δ. Πικιώνης).

Εικονογραφική συλλογή, Aby Warburg και άλλες διασυνδέσεις

Ας σημειωθεί επίσης πως για πρώτη φορά προσεγγίζεται μια σημαντική προσωπική «συλλογή» που διατηρούσε για πολλά χρόνια ο Δ. Πικιώνης και λειτουργεί ως πρόσθετο κλειδί ερμηνείας του έργου του. Διασώθηκε από την κόρη του, επίσης αρχιτέκτονα, Αγνή Πικιώνη, η οποία επιμελήθηκε άλλωστε και όλο το αρχείο του, με τεράστια προσωπική προσπάθεια που μάλλον παραπέμπει σε θεσμικό συλλογικό φορέα.

Πρόκειται για μια ευρύτατη «εικονογραφική συλλογή» από ταπεινά υλικά, αποκόμματα εφημερίδων, περιοδικών, cartes postales κ.λπ., με αναπαραγωγές εικόνων κυρίως, πάνω σε διάφορα θέματα και πιο συγκεκριμένα σε 103 ενότητες (και ισάριθμους φακέλους), το εύρος των οποίων ανοίγεται σε μια τεράστια ποικιλία θεμάτων - από τη βυζαντινή, την αρχαία, την ελληνική λαϊκή τέχνη και αρχιτεκτονική μέχρι τη γιαπωνέζικη τέχνη και αρχιτεκτονική, την Απω Ανατολή και την Αίγυπτο. Ενα άλλο μέρος της ίδιας συλλογής (17 φάκελοι) είναι επίσης αφιερωμένο σε «Πρόσωπα», δημιουργούς οι οποίοι έχουν άμεση ή έμμεση συνάφεια με το έργο του (από τον Α. Σικελιανό και τον Κ. Παρθένη μέχρι τον Στρ. Δούκα και τον Γ. Χαλεπά…).

Η συλλογή, τέλος, συμπληρώνεται από τα «χαρτάκια», όπου αναγράφονται σκέψεις και αποσπάσματα της αρχαίας και νέας ελληνικής και ξένης γραμματείας, τα οποία πολύ συχνά θα συναντήσουμε ενσωματωμένα στα κείμενά του. Συναρπαστική έκπληξη αποτελούν και 22 «μικρά χειροποίητα βιβλία», κατασκευασμένα τα περισσότερα από τον ίδιο (δοκίμια, ακόμη και ποιητικές συλλογές).

Μέσω αυτής της συλλογής αναπτύσσονται στο βιβλίο οι έμμεσες συνάφειες του Πικιώνη με ανάλογες πρακτικές και ιδίως με αυτή του Γερμανού ιστορικού και θεωρητικού της τέχνης Aby Warburg (1866-1929), ο οποίος, αν και εστιασμένος στην περίοδο της Αναγέννησης, κάνει τομή στην ιστορία τέχνης με το έργο του «Ατλας της Μνημοσύνης» (Bilderatlas Mnemosyne, 1927-1929).

Το έργο αυτό συνίσταται σε μια τεράστια συλλογή από ετερόκλιτες αναπαραγωγές εικόνων (cartes postales, γραμματόσημα, αποκόμματα εφημερίδων, γκραβούρες κ.λπ.), που προέρχονται από διαφορετικές εποχές, πολιτισμούς και γεωγραφίες. Το υλικό λειτουργεί ανατρεπτικά σε σχέση με τους ακαδημαϊκούς κανόνες κατάταξης των έργων τέχνης και αρχιτεκτονικής σε ιστορικά ρεύματα και καταλήγει σε ένα είδος εικονολογικής επανασύνταξης της ιστορίας τέχνης, που προκαλεί αυτονοήτως τεράστιο διεθνές ενδιαφέρον σήμερα (βλ. σχετικά, τρέχουσα έκθεση στο Βερολίνο «Aby Warburg: Bilderatlas Mnemosyne», Haus der Kulturen der Welt, μέχρι τις 30 Νοεμβρίου 2020).

Το παραπάνω είναι ένα ενδεικτικό παράδειγμα από το εύρος των διασυνδέσεων που προκαλεί το έργο του Πικιώνη. Το βιβλίο επιφυλάσσει στον αναγνώστη μια σειρά από εκπλήξεις, με απρόσμενες, τεκμηριωμένες επιστημονικά, διασταυρώσεις της αρχιτεκτονικής, της αισθητικής, της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας, ορισμένες εκ των οποίων για πρώτη φορά έχουν αποτελέσει αντικείμενο έρευνας και μάλιστα υποκίνησαν το ενδιαφέρον των Γάλλων ειδικών, που εισηγήθηκαν την έκδοσή του στη Γαλλία.

Επισημαίνουμε μεταξύ άλλων την αναδρομική σχέση του Πικιώνη με φιλοσόφους (από τον Henri Bergson μέχρι τον Walter Benjamin), αλλά και με δημιουργούς των οπτικών τεχνών, σύγχρονους, προγενέστερους ή μεταγενέστερους (από τον Giorgio De Chirico, τον Alberto Giacometti και τον Sergei Eisenstein μέχρι τον Tony Cragg και τον Richard Long, του οποίου είδαμε πρόσφατα έκθεση του ΝΕΟΝ στην Αθήνα, στο Θέατρο Διονύσου).

Μεθοδολογικά δώρα

Το βιβλίο, εκτός από την κύρια μεθοδολογία που ακολουθεί, δέχεται πρόσθετα μεθοδολογικά «δώρα» και από άλλες επιστήμες, αλλά και από τις τεχνικές που ακολουθεί ο ίδιος ο αρχιτέκτονας, έτσι ώστε να μην εγκλωβίζεται στις δικές του αποκλειστικά υποθέσεις μιας «κλειστής» θεωρίας.

Από μια συστηματική επιστήμη όπως η αρχαιολογία, δανείζεται τη διαδικασία της ανασκαφής στην πρώτη φάση αυτοψίας του εδάφους: ο χώρος προσεγγίζεται επιτόπια, με υλικά ευρήματα επιφανείας. Ταυτόχρονα πραγματοποιούνται θεωρητικές τομές, εκεί όπου τα ευρήματα αποκτούν τη δυνατότητα και το δικαίωμα του λόγου και επιβάλλουν μετατόπιση πλέον στη μη ανασκάψιμη «αντίπερα όχθη», όπως συνήθιζε να ονομάζει το πεδίο της ερμηνείας ο Ελληνας προϊστοριολόγος Δημήτρης Θεοχάρης.

Αδύνατον είναι να προσεγγίσεις αυτό που συμβαίνει γύρω από την Ακρόπολη, χωρίς να κάνεις χρήση της θεωρίας του θραύσματος και του ανολοκλήρωτου έργου.

Το «απόσπασμα» μετατρέπεται από τον αρχιτέκτονα σε εργαλείο σκέψης, σύνθεσης και κατασκευής και με απόλυτη σχεδόν φυσικότητα καταλήγει επί του εδάφους στις μοντέρνες τεχνικές των collages και montages ή των ψηφιδωτών.

Οι τεχνικές αυτές στη συνέχεια βρίσκουν την ηχώ τους και στο βιβλίο, σε ένα μεγάλο εύρος αποσπασμάτων από κείμενα και εικόνες που συναρμόζονται με τη λογική των ψηφίδων σε μωσαϊκό.

Επιστημονική πραγματεία -αφήγημα

Τέλος, το βιβλίο, παρότι επιλέγει ένα θέμα που μπορεί να φαίνεται επιφανειακά δύσκολο ή ότι απευθύνεται αποκλειστικά σε ειδικό κοινό, στηρίζει την άποψη πως οι ιδέες μπορεί να εξιστορούνται, και αυτό είναι μια πρόσθετη εξερεύνηση και μια περιπέτεια σε πολλά επίπεδα...

Παραμένοντας προσηλωμένο στα πορίσματα της επιτόπιας, αρχειακής και βιβλιογραφικής έρευνας και χωρίς να παραβιάζονται οι σχολαστικοί ακαδημαϊκοί κανόνες παραπομπών του, επιχειρεί μέσα από τη διαδικασία της μικτής «γραφής», ως λόγου και εικόνας, να μετατρέψει το υλικό του σε αφήγηση.

Ετσι, θα μπορούσε να διαβαστεί και ως μια επιστημονική πραγματεία-αφήγημα με πλοκή, που απευθύνεται σε ευρύτερο αναγνωστικό κοινό.