Ενας δημοσιογράφος στα ερείπια της Γερμανίας

Το φθινόπωρο του 1946 η εφημερίδα Expressen ανέθεσε στον Στιγκ Ντάγκερμαν, ανερχόμενο τότε αστέρα των σουηδικών γραμμάτων, μια ξεχωριστή όσο και απαιτητική αποστολή: να μεταβεί στη Γερμανία και να αποτυπώσει την καθημαγμένη πραγματικότητα της χώρας μετά την οριστική συντριβή του ναζιστικού Τρίτου Ράιχ. Οι ανταποκρίσεις που έφταναν από εκεί ήταν ελάχιστες και αντιφατικές. Πώς ήταν άραγε η καθημερινότητα και τι σκέφτονταν οι άνθρωποι; Ο αναρχοσυνδικαλιστής συγγραφέας, εξοπλισμένος με απροκατάληπτο και διαπεραστικό βλέμμα, διέσχισε τις βρετανικές και αμερικανικές ζώνες κατοχής αναζητώντας και συλλέγοντας «γερμανικές φωνές» στις πόλεις και στην ύπαιθρο. Τα άρθρα που προέκυψαν από το ταξίδι του συγκεντρώθηκαν στο βιβλίο «Γερμανικό φθινόπωρο» (Εκδόσεις Καστανιώτη 2019, μετάφραση Αγγελικής Νάτση), το οποίο πλέον θεωρείται ένα ανυπέρβλητο πρότυπο δημοσιογραφικής αφήγησης. Ο ίδιος κατάφερε να σκιαγραφήσει τις συνέπειες του Β' Παγκοσμίου Πολέμου με τόσο συγκλονιστικό τρόπο ώστε το κείμενό του ξεπερνά τα στενά χωροχρονικά του όρια και διεκδικεί την αιωνιότητα. Η κατεστραμμένη Γερμανία και τα ερείπιά της δεν διαφέρουν σε τίποτα από όλα τα μέρη του κόσμου που επλήγησαν από τα μοιραία και αναπόφευκτα επακόλουθα κάθε πολέμου: την απάθεια και τον κυνισμό.

Πηγαίνοντας εκεί, σίγουρα ήξερε τι τον περίμενε: ερείπια και πεινασμένοι άνθρωποι. Και ασφαλώς υπάρχουν πολλοί τρόποι να προσεγγίσει ο δημοσιογράφος τα γεγονότα, τον πόνο και τη δυστυχία που συναντά γύρω του. Περιφρονώντας το είδος του δημοσιογράφου που, για λόγους ασφάλειας, κάθεται στο ξενοδοχείο του και διαβάζει τις τοπικές εφημερίδες προκειμένου να συντάξει την αναφορά του, ο Ντάγκερμαν ήρθε σε επαφή με όσο περισσότερους ανθρώπους μπορούσε, ανθρώπους που ανήκαν σε διαφορετικές κοινωνικές τάξεις και ζούσαν υπό διαφορετικές συνθήκες. Σίγουρα δεν μπορούσε να ζήσει ακριβώς όπως οι Γερμανοί, μπορούσε όμως να προσπαθήσει να μπει στη θέση τους.

Επίσης, υπάρχουν πολλοί τρόποι για να συνδεθεί ψυχολογικά ο δημοσιογράφος με τα γεγονότα τα οποία καλείται να περιγράψει. Ο Στιγκ Ντάγκερμαν αντιμετωπίζει ανθρωπιστικά τον φταίχτη της αιματοβαμμένης τραγωδίας, δεν ψάχνει να βρει έναν αποδιοπομπαίο τράγο για να του φορτώσει τη ναζιστική κτηνωδία. Πολλοί Γερμανοί αντιστάθηκαν ή προσπάθησαν να αντισταθούν στη φασιστική λαίλαπα, λέει. Και ποιος μπορεί να κατηγορήσει τον λαό που δηλώνει ότι περνούσε καλύτερα επί Χίτλερ; Δεν μιλούν οι άνθρωποι, μιλάει το πρώτο ανθρώπινο ένστικτο, η αρχέγονη ανάγκη του ζωντανού οργανισμού, η πείνα. Ο Ντάγκερμαν μπαίνει στα πλημμυρισμένα υπόγεια με τα φυματικά παιδιά, κοιτάζει τις κατσαρόλες στις οποίες βράζουν δυσεύρετες σάπιες πατάτες. Ο λαός δεν φταίει σε τίποτα, φωνάζει. Κοιτάζει τα μικρομέγαλα και κακομακιγιαρισμένα «ανήθικα» κορίτσια και μπαίνει σε σπίτια διανοούμενων τα οποία του προσφέρουν ρεαλιστικούς λογοτεχνικούς συμβολισμούς, όπως η μίζερη τούρτα από άθλιο γερμανικό ψωμί που προσφέρει ο φιλελεύθερος δικηγόρος και η γραφομηχανή που πουλήθηκε για να θρέψει την οικογένεια του αριστοκράτη, αφιερωμένου στο «τραγικό» γερμανικό ιδεώδες, συγγραφέα. Ασκεί δριμεία κριτική σε όλα τα σύγχρονα (τότε) πολιτικά κόμματα της Γερμανίας, με μοναδική εξαίρεση τις μικρές αντιφασιστικές ομάδες που σχηματίστηκαν στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Ειρωνεύεται την κυνική «φάρσα» της αποναζιστικοποίησης και τον πρώην ναζί εισαγγελέα που έχει τη δυνατότητα να ταΐζει το παιδί του αληθινό βούτυρο αυτές τις δύσκολες εποχές της μεγάλης ανέχειας, αλλά παράλληλα δεν κρύβει τη συμπάθειά του για τη «χαμένη γενιά» της Γερμανίας: τα νιάτα που «κυρίευσαν τον κόσμο στα δεκαοκτώ για να χάσουν τα πάντα στα είκοσι δυο». Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι τα άρθρα –με εξαίρεση το πρώτο– δημοσιεύτηκαν στην πολιτιστική στήλη της Expressen, που αποτελούσε τη «χαραμάδα» της εφημερίδας η οποία στέγαζε πολυποίκιλες απόψεις.

Το γερμανικό φθινόπωρο ακροβατεί, λοιπόν, μεταξύ δημοσιογραφικής, ρεαλιστικής γραφής και ενός καυστικού λογοτεχνικού λυρισμού. Ο Ντάγκερμαν γράφει από το Μόναχο στον φίλο και συνάδελφό του Βέρνερ Ασπενστρεμ:

«Δημοσιογράφος δεν έγινα, ούτε πρόκειται να γίνω. Καμιά όρεξη δεν έχω να οικειοποιηθώ όλες τις ελεεινές συμπεριφορές που χαρακτηρίζουν τον τέλειο δημοσιογράφο. Δυσκολεύομαι πολύ να κατανοήσω τον κόσμο που συναντώ στο ξενοδοχείο των δημοσιογράφων – πιστεύουν ότι μια απεργιούλα πείνας είναι πιο σημαντική από την πείνα των εκατομμυρίων. Οι πορείες και οι διαδηλώσεις για την πείνα δημιουργούν σίγουρα μεγάλη αίσθηση, ενώ η ίδια η πείνα δεν προκαλεί καμιά εντύπωση. Οι σκέψεις των πικραμένων και χτυπημένων από τη φτώχεια ανθρώπων προκαλούν ενδιαφέρον μόνο όταν η φτώχεια και η πίκρα καταλήγουν σε ταραχές και επεισόδια. Η δημοσιογραφία είναι η τέχνη να αργείς όσο νωρίτερα γίνεται. Μια τέχνη που ποτέ δεν θα κατακτήσω».

Ο οξυδερκής δημοσιογράφος Ντάγκερμαν αρνείται να χρησιμοποιήσει τον διπλωματικό χαρακτηρισμό «απερίγραπτη» προκειμένου να περιγράψει μια κατάσταση. Εκθέτει και ακτινογραφεί τα γεγονότα όπως ακριβώς τα αντιλαμβάνεται, τρέφοντας βαθύ σεβασμό για όσους υποφέρουν – δίκαια ή άδικα, δεν έχει σημασία. Ποτέ δεν ξεχνά ότι ο ίδιος είναι επισκέπτης, ότι τον περιμένει η «πολυτέλεια» του ξενοδοχείου με την ταμπέλα «Οχι Γερμανοί υπήκοοι» – έχοντας πάντοτε επίγνωση της προνομιακής φύσης που χαρακτηρίζει την εθελούσια επίσκεψή του στην «καταραμένη» γη των ερειπίων.

Ποιος είναι

Ο Στιγκ Ντάγκερμαν γεννήθηκε το 1923 στο Ελβ­κάρλερμπι, στην περιοχή της Ουψάλας. Υπήρξε συγγραφέας και δημοσιογράφος, ο επιφανέστερος λογοτέχνης που ανέδειξε η Σουηδία τη δεκαετία του 1940. Σήμερα θεωρείται ένας σύγχρονος κλασικός, τα έργα του δεν έπαψαν ποτέ να επανεκδίδονται στην πατρίδα του και να μεταφράζονται στον υπόλοιπο κόσμο. Εγινε ευρύτερα γνωστός ως πεζογράφος. Εμφανίστηκε στα γράμματα με το μυθιστόρημα «Το φίδι» (Ormen, 1945) και απέσπασε το λογοτεχνικό βραβείο της εφημερίδας Svenska Dagbladet. Ακολούθησαν σημαντικά μυθιστορήματα, όπως το «Νησί των καταδικασμένων» (De dömdas ö, 1946), το «Καμένο παιδί» (Bräntbarn, 1947) και τα «Γαμήλια προβλήματα» (Bröllopsbesvär, 1949). Εγραψε επίσης διηγήματα, όπως τη συλλογή «Νυχτερινά παιχνίδια» (Nattenslekar, 1947), και θεατρικά, όπως τον «Κατάδικο» (Dendödsdömde, 1947). Στο βιβλίο του «Γερμανικό φθινόπωρο» (Tyskhöst, 1947) συγκέντρωσε τα συνταρακτικά ρεπορτάζ που έκανε αμέσως μετά τον πόλεμο. Δημοσίευε επίκαιρους στίχους στην εφημερίδα Arbetaren μέχρι τον θάνατό του. Αυτοκτόνησε το 1954 στη Στοκχόλμη.

Εγραψαν:

Γκρέιαμ Γκριν: «Ο Ντάγκερμαν έγραψε με όμορφη αντικειμενικότητα. Αντί για συναισθηματικές φράσεις, επιλέγει γεγονότα τα οποία χρησιμοποιεί σαν τούβλα για να κατασκευάσει ένα συναίσθημα».

Ελφρίντε Γέλινεκ: «Αν δεν είχαμε τέτοιους συγγραφείς-καταγραφείς, όπως ο Ντάγκερμαν, ίσως να μη γνωρίζαμε καν ότι υπάρχει ένας κόσμος με ουσία, γιατί δεν θα τον κατανοούσαμε».

Χένινγκ Μάνκελ: «“Το Γερμανικό φθινόπωρο” είναι ένα από τα καλύτερα βιβλία που γράφτηκαν ποτέ για τις οδυνηρές συνέπειες του πολέμου. Ισάξιο με τα κλασικά άρθρα του Τζον Ριντ από τη Σοβιετική Ενωση και εκείνα του Εντγκαρ Σνόου για τη μεγάλη πολιτική επανάσταση στην Κίνα. Ο Στιγκ Ντάγκερμαν απεικονίζει την τραγική κατάσταση της Γερμανίας μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο με εντυπωσιακή διαύγεια και καλλιτεχνική επιδεξιότητα. Προσφέρει στον αναγνώστη μια βαθιά αντίληψη των πραγμάτων που τελικά συνιστούν την ιστορία κάθε πολέμου. “Το Γερμανικό φθινόπωρο” είναι απαραίτητο για όποιον ενδιαφέρεται να μάθει τι σημαίνει σπουδαία δημοσιογραφία. Θα έπρεπε να αποτελεί υποχρεωτικό ανάγνωσμα για όλους τους νέους που σκέφτονται να ακολουθήσουν το επάγγελμα του δημοσιογράφου, και παραμένει τόσο ζωντανό όσο όταν πρωτοδημοσιεύτηκε το 1947. Διαβάστε το».