Η γκόθικ εκρηκτική περσόνα του σουρεαλισμού

Μυστήρια που τυλίγουν τη ζωή μας, εκεί στο μεταίχμιο ανάμεσα στον ενδόμυχο φόβο για το άγνωστο και τον ρομαντισμό που μας ωθεί για μια πιο αισιόδοξη ματιά του κόσμου μας. Αναζητήσεις στο μέσα μας και το εξώτερο περιβάλλον...

Τι υπάρχει πέρα από το ορατό; Ονειρα και μυστικά, το υπερφυσικό, το σκοτάδι, η τρέλα, τα φαντάσματα και οι Ερινύες, τα στοιχειωμένα κάστρα, η τρέλα, η απόγνωση, οι κατάρες, η αγαλλίαση, ο θάνατος και τα μυστηριακά ταξίδια του νου σε άλλες διαστάσεις. Τι είναι και πώς μπορεί να αποδοθεί η πραγματικότητα τελικά; Πώς περιγράφεται αυτό που βλέπουμε, μ’ αυτό που αντιλαμβανόμαστε και κατανοούμε ως περιβάλλον, καθώς όλοι μας αποτελούμε ως οντότητες αναπόσπαστο μέλος του.

Ο κόσμος, οι ιδέες και οι καταστάσεις δεν αποδίδονται στατικά και νατουραλιστικά, χρειάζεται μια διαφορετική δυναμική οπτική αλλά κυρίως δημιουργική φαντασία. Ζήτω ο σουρεαλισμός, λοιπόν! Εκεί, στο σημείο που η έκφραση του κόσμου μας συναντά την πραγματικά ελεύθερη λειτουργία της σκέψης, πέρα από κάθε έλεγχο της λογικής, έξω από κάθε αισθητική ή ηθική προκατάληψη.

Αυθορμητισμός και υπερρεαλιστικός αυτοματισμός που πυροδοτούν τη φαντασία, το ασυνείδητο και το ονειρικό στοιχείο για να αποτυπωθεί στα έργα των δημιουργών ο κόσμος μας, έτσι ώστε να κατανοήσουμε καλύτερα την πραγματικότητα που μας περιβάλλει, αλλά κυρίως τον ψυχισμό μας.

Ολα ξεκίνησαν στις αρχές του 20ού αιώνα, τότε που οι άνθρωποι της τέχνης, των γραμμάτων και του πολιτισμού επεδίωξαν μέσα από ριζοσπαστικές αλλαγές να μεταμορφώσουν τον κόσμο μας πέρα και πάνω από την πραγματικότητα.

Το κίνημα του υπερρεαλισμού κατάφερε να απελευθερώσει τον άνθρωπο και καλλιτέχνη, τον ώθησε να ταξιδέψει και να εξερευνήσει κάθε πτυχή της ανθρώπινης ύπαρξης, να αναθεωρήσει όλες τις κρατούσες αξίες και να στηρίξει το έργο του στις ψυχαναλυτικές θεωρίες του Σίγκμουντ Φρόιντ αλλά και στα πολιτικά ιδεώδη του Καρλ Μαρξ.

Ετσι δημιουργήθηκε εικαστική τέχνη πρωτοποριακή και ρηξικέλευθη πέρα και έξω από τον ορθολογισμό και το κατεστημένο της εποχής, με κορυφαία ονόματα τους Μαξ Ερνστ, Μαν Ρέι, Ζαν Αρπ, Αντρέ Μασόν, Χουάν Μιρό, Ρενέ Μαγκρίτ, Πάμπλο Πικάσο, Σαλβαδόρ Νταλί και άλλους που εμπνέουν καλλιτέχνες μέχρι τις μέρες μας.

Η Ντοροθέα Τάνινγκ, γεννημένη στο Ιλινόις των ΗΠΑ τον Αύγουστο του 1910 από γονείς με σουηδική καταγωγή, είναι η γυναίκα που «ανακάλυψε» τον σουρεαλισμό στη ζωγραφική της. Αφού τελείωσε το κολέγιο Knox –ένα τοπικό φιλελεύθερο ινστιτούτο τέχνης– μετακόμισε το 1930 στο Σικάγο όπου μόλις για τρεις εβδομάδες πέρασε από την Ακαδημία Καλών Τεχνών της πόλης και το 1935 εγκαταστάθηκε στη Νέα Υόρκη. Εκεί εργάζεται ως ανεξάρτητη εικονογράφος και ασχολείται με τη διαφήμιση δημιουργώντας σχέδια και αφίσες για πολυκαταστήματα και πελάτες της μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1940.

Τον Δεκέμβριο του 1936 επισκέφτηκε την πρωτοποριακή έκθεση «Fantastic Art, Dada, Surrealism» στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης με έργα των Εϊλίν Αγκαρ, Ρενέ Μαγκρίτ, Μαξ Ερνστ, Μέρετ Οπενχάιμ, Μαρσέλ Ντισάν και Λουί Αραγκόν. Τα υπερρεαλιστικά έργα είχαν μια βαθιά επίδραση στον ψυχισμό της και αισθάνθηκε μια «συγγένεια» με τους καλλιτέχνες. Κατ' ουσίαν αυτοδίδακτη, λοιπόν, αρχίζει να πειραματίζεται και να δημιουργεί έργα με εμφανές το προσωπικό της στίγμα.

Το καλοκαίρι του 1939 ταξιδεύει στη Γαλλία με μόνο σκοπό να συναντηθεί με σουρεαλιστές καλλιτέχνες που θαύμαζε. Η ευρωπαϊκή χώρα βρισκόταν στο χείλος του καταστροφικού πολέμου και έτσι επιστρέφει στη Νέα Υόρκη άπρακτη.

Το 1942 δημιουργεί το αριστούργημά της «Birthday», του οποίου τον τίτλο διάλεξε ο μεγάλος σουρεαλιστής εικαστικός Μαξ Ερνστ όταν την επισκέφτηκε στο στούντιό της στο Μανχάταν για να επιλέξει έργα της για μια έκθεση 31 γυναικών εικαστικών, που διοργάνωσε η Πέγκι Γκούγκενχαϊμ, η τότε σύζυγός του.

Η γνωριμία τους εξελίσσεται σε έρωτα ακριβώς πάνω από μία παρτίδα σκάκι που τους ένωσε για πάντα. Το 1946 παντρεύονται –σε διπλό μάλιστα γάμο με τον εικαστικό ντανταϊστή Μαν Ρέι και τη χορεύτρια-μοντέλο Τζούλιετ Μπράουνερ– και οικοδομούν το νέο τους σπίτι στη Σεντόνα στην Αριζόνα. Εκεί, με οπτική το βαθύ μπλε του ουρανού και του κόκκινου των τεράστιων βράχων αιχμαλωτίζεται η φαντασία τους και δημιουργούν αριστουργήματα. Επίσης εκεί φιλοξενούν μια μικρή αποικία καλλιτεχνών.

Στα μέσα της δεκαετίας του '50, όμως, γυρίζουν στην Ευρώπη και ζουν κυρίως στη Γαλλία, όπου δημιουργούν και συνεχίζουν σε αρμονία να πειραματίζονται σε νέες τεχνικές μέχρι τον θάνατο του Ερνστ το 1976 σε ηλικία 84 ετών.

Μάλιστα από το 1954 σε μια καθοριστικής σημασίας προσωπική έκθεσή της στο Παρίσι εδραιώνεται ως σημαντική, εκρηκτική περσόνα του σουρεαλισμού και όχι μόνο ως σύντροφος του Ερνστ.

Τα χρώματά της ρέουν στους καμβάδες με περισσότερη ελευθερία και από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 μετατοπίζεται στα τρισδιάστατα γλυπτά. Μεγάλα χειροποίητα, ανθρωπομορφικά σχήματα από απαλά υφάσματα ανάμεσα από εγκαταστάσεις με ανακυκλώσιμα υλικά.

Με εμφανή την έλλειψη του συντρόφου της, το 1980 γυρνάει στην αγαπημένη της Νέα Υόρκη όπου εξακολουθεί να δημιουργεί, αλλά στρέφεται στην ποίηση και εκδίδει μάλιστα τα τελευταία της ποιήματα το 2011 με τίτλο «Coming To That». Πεθαίνει πλήρης ημερών τον επόμενο χρόνο –Ιανουάριο του 2012– σε ηλικία 101 ετών.

Φέτος η Tate Modern, η μεγάλη Πινακοθήκη Μοντέρνας Τέχνης του Λονδίνου, αποκαλύπτει στο κοινό το έργο επτά δεκαετιών στη ζωή της. Με τίτλο το όνομά της, «Dorothea Tanning», θα διαρκέσει μέχρι 9 Ιουνίου.

Ερχεται να εξερευνήσει μέσα από 100 και πλέον έργα «άγνωστες αλλά γνωστές καταστάσεις», να υποδείξει παραστατικά ότι υπάρχουν περισσότερα πράγματα στη ζωή απ' ό,τι αντιλαμβανόμαστε με τα μάτια μας.

Μέσα στις μεγάλες αίθουσες συνειδητοποιούμε πως η Τάνινγκ με τις αινιγματικές ζωγραφιές της και τα μυστηριώδη γλυπτά της έσπρωξε τα όρια του υπερρεαλισμού σε ονειρικούς κόσμους.

Σημαντικό στοιχείο της έκθεσης είναι και η περίφημη εγκατάσταση δωματίου «Chambre 202, Hotel du Pavot», 1970-3. Αυτή η αισθησιακή και μυστηριώδης δουλειά της χαρακτηρίζεται από αντικείμενα που αναπτύσσονται στους τοίχους μιας φανταστικής αίθουσας ξενοδοχείου μετατρέποντας κάτι κοινό και σύνηθες σε σουρεαλιστικό και φανταστικό χώρο.

Η τέχνη της Τάνινγκ είναι γεμάτη από στοιχειωμένα σπίτια και απειλητικά, ανεξήγητα γεγονότα. Γκόθικ καταστάσεις που οφείλονται τόσο στα αγαπημένα της μυθιστορήματα όσο και στην επίδρασή της από τον Μπρετόν αλλά και τον σύντροφο της ζωής της Μαξ Ερνστ.

Μέσα στην έκθεση και στα αριστουργηματικά έργα της το κοινό ανακαλύπτει την ειρωνεία, τον σαρκασμό, τη σκληρότητα, τη μελαγχολία αλλά και την ποίηση αυτού του αντιφατικού, παράλογου, χαοτικού κόσμου μας. Εικαστική αναζήτηση της αλήθειας αλλά και της αντικειμενικής πραγματικότητας μέσα από τον ονειρικό-εφιαλτικό κόσμο που μας περιβάλλει και που πρέπει να αντιμετωπίζουμε καθημερινά χωρίς φόβο, με όπλο και δύναμη την αισιοδοξία για το άγνωστο που έρχεται και τον χρόνο που κυλάει χωρίς επιστροφή.

♦️️ «Dorothea Tanning», Tate Modern, Λονδίνο, μέχρι 9 Ιουνίου.