Το εικονογραφικό σύμπαν του Χουάν Μιρό

Ονειρικοί κόσμοι με ρηξικέλευθα στοιχεία, ντυμένα με υπέροχα χρώματα και ριζοσπαστικές τεχνικές. Σχηματοποιημένες ποιητικές εικόνες, άλλοτε ρεαλιστικές και άλλοτε μέσα σε μια κατοπτρική παραμορφωμένη πραγματικότητα. Αποτύπωση του ανορθόδοξου και του ανεξήγητου.

Ο πρωτοποριακός, μοναδικός επαναστάτης Χουάν Μιρό (1893-1983) εξέφρασε με το έργο του την περιφρόνησή του στις συμβατικές μεθόδους ζωγραφικής, που λειτουργούν ως μέσο υποστήριξης της αστικής κοινωνίας, και κήρυξε τη «δολοφονία της ζωγραφικής» -όπως ο ίδιος έλεγε-, υπέρ της ανατροπής των οπτικών στοιχείων στα κρατούντα της εικαστικής τέχνης.

Παραγωγικός ζωγράφος, γλύπτης, σχεδιαστής, είδε και κατανόησε τον σύγχρονο αντιφατικό κόσμο μας με τη δική του ιδιαίτερη υπερρεαλιστική ματιά. Αναζήτησε την αλήθεια στην εναλλακτική του πραγματικότητα, μέσα από την παιδική αναδημιουργία που τον χαρακτήριζε ως καλλιτέχνη.

Αυτή την εποχή το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Νέας Υόρκης (ΜοΜΑ) παρουσιάζει την έκθεση με το όνομά του «Joan Miró: Birth of the World» (Γέννηση του Κόσμου), που διερευνά την ανάπτυξη του εικονογραφικού σύμπαντός του, με ιδιαίτερη έμφαση στην έντονη αύρα της ποίησης που αποπνέει το έργο του.

Εξετάζονται επίσης η δημιουργική διαδικασία και ο πειραματισμός, που τον οδήγησαν ώστε να αποτυπώσει στα καλλιτεχνήματά του τόσο τον υλικό κόσμο όσο και τον κόσμο που δεν βλέπει. Ολα, ορατά και αόρατα, παρουσιάζονται μέσα από τη φωτεινή ψυχή του.

Μέσα στις μεγάλες αίθουσες του τρίτου ορόφου, παρουσιάζονται περίπου 60 έργα ζωγραφικής, έργα σε χαρτί, εκτυπώσεις, εικονογραφημένα βιβλία, κολάζ, αντικείμενα και κεραμικά -που έγιναν κυρίως μεταξύ του 1920 και των αρχών της δεκαετίας του 1950, όταν η μοναδική του οπτική γλώσσα κέρδισε διεθνή αναγνώριση- ενώνοντας αρμονικά τα γήινα με τα κοσμικά και τα υλικά με τα άυλα. Θα διαρκέσει μέχρι 15 Ιουνίου και τα έργα προέρχονται από την ασύγκριτη συλλογή του Μιρό που έχει στην κατοχή του το μουσείο και ενισχύεται με αρκετά έργα από δανεισμό.

Το μνημειακό έργο του, «The Birth of the World» (Η Γέννηση του Κόσμου, 1925), τοποθετείται στο κέντρο της παρουσίασης, πλαισιωμένο από άλλα χαρακτηριστικά έργα του καλλιτέχνη, τα οποία σπάνια παρουσιάζονται όλα μαζί.

Ο Χουάν (η ισπανική εκδοχή του ονόματός του, γιατί στην καταλανική διάλεκτο αποδίδεται ως Ζουάν) Μιρό γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Βαρκελώνη από γονείς χρυσοχόο και ωρολογοποιό. Το επώνυμό του υποδεικνύει εβραϊκές ρίζες, οι πρόγονοί του όμως φαίνεται πως ασπάστηκαν τον χριστιανισμό και ενσωματώθηκαν στους πληθυσμούς της Ιβηρικής χερσονήσου. Πήγε σε εμπορική σχολή και προς απογοήτευση του πατέρα του εγγράφηκε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της La Llotja.

Ξεκίνησε την καριέρα του -έφηβος ακόμη- ως υπάλληλος στον κόσμο των επιχειρήσεων, όμως τον εγκατέλειψε αμέσως ύστερα από έναν νευρικό κλονισμό. Στράφηκε αποκλειστικά στην τέχνη και εμπνέεται από δημιουργούς όπως ο Βίνσεντ βαν Γκογκ (1853-1890) και ο Πολ Σεζάν (1839-1906). Η πρώιμη περίοδος του έργου του επηρεάζεται από τα κινήματα του φοβισμού και του κυβισμού τοποθετώντας τον στη γενιά της καταλανικής πρωτοπορίας.

Το 1918 μετά την πρώτη ατομική του έκθεση στη Βαρκελώνη αποφασίζει να ταξιδέψει και να εγκατασταθεί στο Παρίσι. Εκεί τελειώνει μια σειρά από πίνακες που είχε αρχίσει να ζωγραφίζει στο καλοκαιρινό σπίτι-αγρόκτημα της οικογένειάς του, στο οποίο πάντα επέστρεφε καθώς η ύπαιθρος και η φύση ασκούσε γοητεία στον ψυχισμό του.

Η περηφάνια της καταλανικής κληρονομιάς ήταν χαρακτηριστικό της τέχνης του, καθώς οι Καταλανοί και οι ρίζες του τοποθετούσαν την ελευθερία πάνω απ' όλα. Για μεγάλο διάστημα της ζωής του μετακινήθηκε μεταξύ της επαρχίας Mont-roig del Camp της Καταλονίας και του Παρισιού.

Το 1924 ο Μιρό προσχώρησε στην ομάδα των σουρεαλιστών και του δόθηκε η ώθηση για να αποκαλύψει το θαυμάσιο ταλέντο του, της οπτικής, του ονείρου και της πραγματικότητάς του.

Το έργο του «The Hunter (Catalan Landscape)», 1923, συγκεντρώνει το πραγματικό και το φανταστικό, την αφαίρεση και τη μορφή, την εικόνα και το υπάρχον, με τέτοιο τρόπο που θα χαρακτηρίζει από δω και πέρα μεγάλο μέρος της δημιουργικότητάς του.

Στον καμβά ενυπάρχουν -ένα τοπίο γεμάτο με προσωπικά σύμβολα και επισημάνσεις της ζωής στο αγρόκτημα της οικογένειάς του- ένας κορμός δέντρου όπου φυτρώνει ένα φύλλο και ο κυνηγός που φέρνει ένα κουνέλι πρόσφατα σκοτωμένο, κάνοντας την καθημερινότητα της υπαίθρου να δοθεί στον θεατή με ποιητική ένταση.

Αυτό το έργο ήταν η αφορμή για να προσελκύσει το ενδιαφέρον και την προσοχή του Αντρέ Μπρετόν (1896-1966). Θεμελιωτής και κύριος θεωρητικός του υπερρεαλιστικού κινήματος και εμπνευστής του μανιφέστου του υπερρεαλισμού, συγγραφέας, αντιφασίστας και αναρχικός, χαρακτήρισε τον Μιρό «περισσότερο σουρεαλιστή από όλους» και απέκτησε το εντυπωσιακό έργο του Καταλανού καλλιτέχνη το 1925.

Οι σουρεαλιστές προσπάθησαν να απελευθερώσουν «την πραγματική λειτουργία του νου» μέσω «ενός καθαρού ψυχικού αυτοματισμού», απαλλαγμένου από «οποιονδήποτε έλεγχο που ασκείται για οποιονδήποτε λόγο».

«Η Γέννηση του Κόσμου» λοιπόν, αυτό το εμβληματικό έργο του Μιρό, αντικατοπτρίζει αυτήν ακριβώς τη μείξη του αυθορμητισμού και της συζήτησης με τον καλλιτέχνη. Παρ' όλο που το ατμοσφαιρικό υπόβαθρό του εφαρμόστηκε ελεύθερα, τα ξεχωριστά μοτίβα και η διάταξή τους σχεδιάστηκαν εκ των προτέρων.

Σε αυτό και σε πολλά από τα επόμενα έργα του, ο Μιρό προσπάθησε να δώσει σε ελεύθερη έκφραση το ασυνείδητο, ενώ επιχείρησε να διατυπώσει μια νέα εικονογραφική γλώσσα. Η κοσμική σούπα του Καταλανού δημιουργού περιέχει το πουλί (ή χαρταετό), το πεφταστέρι, το μπαλόνι και τη φιγούρα με το λευκό κεφάλι κάνοντας τον κόσμο μας να φαίνεται ποιητικός και διαχρονικά διασκεδαστικός.

Συνεχίζει να πειραματίζεται σε απροετοίμαστους καμβάδες, χαρτί, χαρτόνι, κολάζ, ζωγραφική με κολάζ, γλυπτά και κατασκευές. Μπαίνει στη διαδικασία να «ισοπεδώσει» τον χώρο με μια σειρά που βασίζεται σε ολλανδικούς πίνακες ζωγραφικής του 17ου αιώνα, συμπιέζοντας τις σκηνές της αρχικής ζωγραφικής με το χρώμα και το διαμορφωμένο ταλέντο του.

Λίγο αργότερα, στη ζωή του συναντάμε την αιθέρια, καλλιγραφική «Hirondelle Amour» (1933-1934) καθώς επισήμανε τη ζωγραφική-ποίηση του, με τις ζωντανές μορφές και λέξεις που φαίνονται να επιπλέουν πάνω από μια γαλάζια ονειρική επιφάνεια.

Ο Μιρό αναγκάστηκε το 1936 να αυτοεξοριστεί στη Γαλλία, κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφύλιου, λόγω των πολιτικών πεποιθήσεών του. Στο Παρίσι, αισθάνθηκε ξεριζωμένος από το αγαπημένο του περιβάλλον: την ύπαιθρο. Το υπαρξιακό καλλιτεχνικό του άγχος τον εξανάγκασε να διερευνήσει «τη βαθιά και ποιητική πραγματικότητα των πραγμάτων», όπως έλεγε.

Το 1939, ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος είχε έρθει στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Σε αυτό το κλίμα κινδύνου και ανθρώπινης καταστροφής, ο Μιρό δημιούργησε τους «Αστερισμούς» -23 έργα με τεχνική γκουάς- δίνοντας μορφή στην υπέρβαση και τη διαφυγή που λαχταρούσε, διασυνδέοντας το ξεχωριστό οπτικό λεξιλόγιο του με κοσμικά και γήινα θέματα.

Το 1948 επιστρέφει στην αγαπημένη του Βαρκελώνη, όμως συνεχίζει να ταξιδεύει συχνά στο Παρίσι όπου και συνεργάζεται με τον Fernand Mourlot των περίφημων «Στούντιο Mourlot». Αποτέλεσμα αυτής της συνεργασίας ήταν η παραγωγή άνω των χιλίων διαφορετικών λιθογραφικών εκδόσεων των έργων του.

Οι ιδιότροποι ζωγραφικοί πίνακες του Μιρό μπερδεύουν εύκολα τον θεατή, οπότε δεν αποτελεί έκπληξη το ότι προσεγγίζουμε το έργο του ως μια ολοκληρωμένη πνευματική παράσταση. Επιτυγχάνεται έτσι ο στόχος του, να αντηχεί στις γκαλερί η τέχνη του σε ποιητικό ρυθμό. Εκείνος κατανοούσε τη ζωγραφική και την αισθητική ως πτυχές της δημιουργίας, που ξεπερνούν την ανθρώπινη λογική, και αυτός ο τρόπος σκέψης είναι θαυμαστά ορατός στα έργα του.

Θεωρώντας την καλλιτεχνική του επιδίωξη πρόκληση για την παραδοσιακή ζωγραφική και κάνοντας συνεχή επίθεση στην αστική κοινωνία που την παρήγαγε, ο αριστουργηματικός Μιρό ανέπτυξε μια σαφώς συμβολική οπτική αποτύπωση απλουστευμένων, ζωντανών μορφών. Η οπτική του γλώσσα καταφέρνει να ξεδιπλώσει όλο το φάσμα της φωνής του και το μοναδικό ελεύθερο πνεύμα του φτάνει μέχρι τις μέρες μας και αγκαλιάζει τις μελλοντικές γενιές.

? «Joan Miró: Birth of the World», Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (ΜοΜΑ), 3ος όροφος, Νέα Υόρκη. Μέχρι 15 Ιουνίου.