Η τέχνη της εξαπάτησης

«Το είδα με τα μάτια μου...» Αλήθεια, ποιον μπορεί να πείσει πλέον αυτή η φράση; Πραγματικά ούτε αυτόν που την εκστομίζει.

Ζούμε στην εποχή που οι ψεύτικες ή «πειραγμένες» εικόνες, μαζί με τις ψεύτικες ή «πειραγμένες» ειδήσεις διακινούνται με ταχύτητες μεγαλύτερες του φωτός, από μέσα μαζικής επικοινωνίας, ειδησεογραφικούς κολοσσούς, κοινωνικά δίκτυα, ιστοσελίδες, ή ακόμα γίνονται viral οπτικά μηνύματα στο ηλεκτρονικό ταχυδρομείο μας και το κινητό μας τηλέφωνο με έναν μοναδικό σκοπό: τη χειραγώγησή μας μέσα από την παραπληροφόρηση.

Η δύναμη της εικόνας είναι αδιαμφισβήτητη και το γνωρίζουμε πλέον καλά. Καταιγισμός από φωτογραφίες και βίντεο στο twitter, το instagram, το facebook, κόκκινες αναλαμπές Breaking news για γεγονότα που τα τραβάμε με μια δαχτυλιά στο πάνω μέρος της οθόνης μας για να γίνουν παρελθόν που κανείς μας δεν φιλτράρει μέσα στην ταχύτητα που ζούμε.

Ζούμε; Πού; Στην οθόνη και την εικόνα που μας προσφέρεται χωρίς να ελέγχουμε; Ποια και τι είδους πραγματικότητα είναι αυτή που μας τυλίγει; Την καθορίζουμε ή μας τη δημιουργούν; Την πραγματικότητα εννοώ και το περιβάλλον μας.

Θυμάμαι ακόμα, τον Μάρτιο του 1991, όταν στα πρωτοσέλιδα του διεθνούς αλλά και του ελληνικού Τύπου κυριαρχεί μια φωτογραφία: Ενα πουλί φαίνεται να πνίγεται μέσα στο πετρέλαιο που έριξε στη θαλάσσια περιοχή του Περσικού Κόλπου ο κακός ηγέτης του Ιράκ Σαντάμ Χουσεΐν, εκείνος με τα χημικά όπλα που δεν βρέθηκαν.

Οι αμερικανικές σάλπιγγες του πολέμου ηχούν και θα έπρεπε με κάποιο τρόπο να «μιλήσουν» στο θυμικό και τη συλλογική συνείδηση του κοινού παγκόσμια.

Τα νέα ταξιδεύουν σ’ ολόκληρο τον κόσμο σαν αστραπή, γιατί πέραν της ανθρωπιστικής κρίσης συντελείται και μια τεράστια οικολογική καταστροφή. Αποδεικνύεται όμως πως το πουλί ήταν ένας κορμοράνος της Βρετάνης, ένα πτηνό που δεν θα μπορούσε να είχε βρεθεί ποτέ στον Περσικό Κόλπο. Πόσο εύκολο είναι λοιπόν να εντοπίσει κάποιος την αλήθεια της εικόνας;

Κάθε μέρα που περνάει στους πονηρούς και ανεξέλεγκτους καιρούς που ζούμε, με όλα αυτά τα φθηνά διαδικτυακά και όχι μόνο τρολ, κατακλυζόμαστε με εικόνες που παίζουν με τις αισθήσεις μας και μας παραπλανούν. Τηλεοπτικές οθόνες και πρωτοσέλιδα που διαπλέκονται με κάθε είδους εξουσία βομβαρδίζουν τη λογική, την ψυχή και τη συνείδησή μας. Κατάχρηση εξουσίας από όλους καθώς η αλήθεια και το δίκαιο αμφισβητούνται μέσα από την εικονική πραγματικότητα που οικοδομείται για τον έλεγχο την πληροφορίας.

Βέβαια πρέπει να καταλάβουμε πως οι άνθρωποι προσπαθούν να χειραγωγήσουν τις αισθήσεις των άλλων εδώ και χιλιετίες.

Η τέχνη, για παράδειγμα, παίζει πάντοτε με τις αισθήσεις μας, υπενθυμίζοντάς μας πόσο εύκολα μας εξαπατούν. Δεν μπορούμε πλέον να βασιζόμαστε μόνο στις αποδείξεις των ματιών μας.

Από αμνημονεύτων χρόνων οι καλλιτέχνες αναζητούν νέους τρόπους για να «εξαπατήσουν» τον θεατή, «διαψεύδοντας» την πραγματικότητα με τη δεξιοτεχνία τους. Εξαπατήσεις, οφθαλμαπάτες, οπτικά τρικ και παραπλανήσεις στις εικόνες υπήρχαν πάντα γύρω μας και ειδικά στην τέχνη.

Ολα τα θαυμαστά ανά τους αιώνες μπορούμε να τα διερευνήσουμε σε μια νέα έκθεση στην γκαλερί-μουσείο Kunsthalle der Hypo-Kulturstiftung στο Μόναχο με τίτλο «Thrill Of Deception. From Ancient Art To Virtual Reality» (Η συγκίνηση της εξαπάτησης. Από την αρχαία τέχνη στην εικονική πραγματικότητα) μέχρι τις 13 Ιανουαρίου 2019.

Η έκθεση μετατρέπει πάνω από τέσσερις χιλιετίες οπτικών ψευδαισθήσεων σε μια συναρπαστική εμπειρία, με κάθε αίθουσα να αποκαλύπτει νέες εκπλήξεις.

Οι επισκέπτες καλούνται να ανακαλύψουν όχι μόνο τους ονομαστούς αλλά και τους ελάχιστα γνωστούς καλλιτέχνες και να θαυμάσουν δημιουργίες μεγάλων δασκάλων της ιστορίας, της τέχνης και του σχεδιασμού, όπως οι Cornelis Gijsbrechts, Viktor & Rolf, Laurie Anderson, Jean Paul Gaultier, Thomas Demand, Gerhard Richter, Andy Warhol και πολλοί άλλοι.

Ο κοινός παρονομαστής: με έναν μοναδικά ελκυστικό τρόπο, μετατρέπουν την οικεία αντίληψή μας για έναν κόσμο όπου συνεχώς έρχονται τα πάνω κάτω.

Η Kunsthalle ιδρύθηκε το 1983 από το ίδρυμα Hypotheken-und Wechselbank με την ευκαιρία της 150ής επετείου του. Δύο χρόνια αργότερα, στις 14 Ιουνίου 1985, η Kunsthalle άνοιξε τις πόρτες της για το ευρύ κοινό. Το 2001, μεταφέρθηκε στις σημερινές εγκαταστάσεις της ανάμεσα στη Marienplatz και την Odeonsplatz στην καρδιά του Μονάχου, στο συγκρότημα «Fünf Höfe», που σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε από τους διάσημους Ελβετούς αρχιτέκτονες Herzog & De Meuron.

Με έκταση 1.200 τ.μ., εξοπλισμένη με υπερσύγχρονη τεχνολογία, προσφέρει μια άξια σκηνή για όλες τις μορφές τέχνης. Κάθε χρόνο, διοργανώνει τρεις εκθέσεις καλωσορίζοντας περίπου 300.000 επισκέπτες και είναι ένας από τους σημαντικότερους εκθεσιακούς χώρους της Γερμανίας.

Σ’ αυτόν τον χώρο λοιπόν, στην πρωτεύουσα της Βαυαρίας, επιδιώκεται πάντα μέσα από διεπιστημονική προσέγγιση η προβολή ποικίλων θεμάτων με ποιότητα.

Φέτος το καλοκαίρι αυτή η υπέροχη έκθεση συγκέντρωσε αριστουργηματικά έργα ζωγραφικής, γλυπτά, βίντεο, φωτογραφίες, αρχιτεκτονικά δημιουργήματα, σχέδια, καλλιτεχνήματα της μόδας αλλά και της διαδραστικής εικονικής πραγματικότητας, και ο επισκέπτης περιδιαβαίνει έκπληκτος και υποψιασμένος το διασκεδαστικό μονοπάτι που τον οδηγεί μέσα από τους κόσμους της τέχνης, μαθαίνοντας την ιστορία της εμφάνισης των ψευδαισθήσεων.

Τα παλαιότερα γνωστά παραδείγματα οφθαλμαπάτης είναι οι σπηλαιώδεις τοιχογραφίες με βίσονες και μαμούθ, που χρονολογούνται πριν από 15.000 χρόνια. Ακόμα και οι τοιχογραφίες της αρχαιότητας προσομοιώνουν εντυπωσιακά τις τρισδιάστατες εικόνες όπως τις αντιλαμβανόμαστε σήμερα.

Οι μπαρόκ οροφές των εκκλησιών τελειοποιούν αυτές τις τεχνικές των ψευδαισθήσεων, αφού φαινομενικά προσελκύουν το βλέμμα μας προς ουράνιες σφαίρες.

Επιπλέον, κατά τον 17ο αιώνα, τη χρυσή εποχή της ψευδαίσθησης στη ζωγραφική, το κοινό «αιχμαλωτίστηκε» από την τεχνική του trompe-l’oeil (εξαπάτηση του ματιού): τα έργα αυτά εκτελούνται τόσο τέλεια ώστε τα απεικονιζόμενα αντικείμενα φαίνεται να βγαίνουν από τα πλαίσια.

Οι παραπλανήσεις μάς εκπλήσσουν και μας διασκεδάζουν. Ενα λάχανο αποκαλύπτεται ως πορσελάνινη σουπιέρα. Αυτό που φαίνεται σαν το διπλωμένο πουκάμισο ενός άνδρα είναι στην πραγματικότητα ένα γλυπτό, σκαλισμένο εξαιρετικά σε μάρμαρο για να μοιάζει ολοζώντανο.

Πιο κάτω μια ελαφριά εγκατάσταση είναι τόσο επιδέξια σχεδιασμένη ώστε όταν την κοιτάζουμε μεταφερόμαστε σε έναν χώρο άπειρου βάθους και είναι ιδιαίτερα ευχάριστο το συναίσθημα όταν συνειδητοποιούμε ότι είναι ένα οπτικό τέχνασμα.

Υπάρχουν αντικείμενα που ενσωματώνονται στην καθημερινότητά μας μέσα από τη μόδα και τον σχεδιασμό. Παράδειγμα, η πλαστική καρέκλα του Sam Durant (2008) είναι στην πραγματικότητα κατασκευασμένη από εύθραυστη πορσελάνη με εξαιρετικό φινίρισμα, ή ακόμα κορσέδες, βάτες, περούκες που σμιλεύουν το σώμα από σχεδιαστές όπως ο Jean Paul Gaultier ή οι Viktor & Rolf που προσπαθούν με τις δημιουργίες τους και τα αξεσουάρ να προσδώσουν στην εμφάνισή μας το τέλειο σώμα.

Κάθε ανάπτυξη στον τομέα της οπτικής εμφάνισης προκαλεί εκ νέου την ανθρώπινη αντίληψη. Ο θρύλος λέει ότι, κατά την προβολή μιας ασπρόμαυρης ταινίας από τους αδελφούς Lumière το 1896, το κοινό τρόμαζε κάθε φορά καθώς ένα τρένο έτρεχε προς αυτούς κατευθείαν από την οθόνη. Η ταινία δεν έχει πλέον τη δύναμη να αποπροσανατολίσει τους σύγχρονους θεατές.

Η σημερινή τεχνολογία ψηφιακής εικονικής πραγματικότητας προσφέρει σχεδόν απεριόριστες δυνατότητες επέκτασης της μακρόχρονης παράδοσης των οπτικών ψευδαισθήσεων με τρόπους που μέχρι τώρα δεν είχαν παρουσιαστεί.

Οι επισκέπτες της έκθεσης μπορούν να βιώσουν εξίσου απροσδόκητες στιγμές, φορώντας απλώς μια συσκευή εικονικής πραγματικότητας και περπατώντας σε κόσμους ιδεατούς, που υπάρχουν μόνο σε προγράμματα και μεγάλους σέρβερ. Το μέσο είναι ακόμα τόσο καινούργιο και η παρουσίασή του τόσο περίεργη και απλή που η αντίληψή μας ξεγελάει θεαματικά όλες τις αισθήσεις και τα αισθήματα.

Χωρικές ψευδαισθήσεις που μπορούν να μας ταξιδέψουν στην αρχιτεκτονική της αρχαίας Αιγύπτου και της Πομπηίας μέχρι τις μπαρόκ οροφές με τις πολυτελείς ιστορικές ταπετσαρίες, αλλά ακόμα και μέχρι τις σύγχρονες κατοικίες.

Επαναδημιουργείται ο χώρος και βαδίζεις μέσα σε μια άλλη πραγματικότητα. Εδώ υπάρχει και η θεαματική εγκατάσταση VR «Chalkroom» της Laurie Anderson και του Hsin-Chien Huang, η οποία ήταν υποψήφια ως «Best VR Experience» στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας το 2017, και μας καλεί να δραπετεύσουμε από την πραγματικότητά μας για να χαράξουμε την πορεία μας μέσα σε ένα μαγευτικό, φανταστικό σύμπαν.

Βέβαια ας μην ξεχάσουμε και μια άλλη διάσταση της εποχής μας. Η τελειότητα με την οποία η τρισδιάστατη εκτύπωση καθιστά τώρα δυνατή την αναπαραγωγή αριστουργημάτων.

Οπως για παράδειγμα οι πίνακες του Vincent van Gogh, που μπορούν με ακρίβεια να δημιουργηθούν ώστε κάθε πινελιά να αναπαράγεται ανάγλυφα δημιουργώντας ένα ακριβές έργο-αντίγραφο που αναζωογονεί τη συζήτηση για το τι αποτελεί το πρωτότυπο, τι είναι ο σφετερισμός του έργου και τι είναι πλαστογραφία στην τέχνη.

Περιπλανιόμαστε στους χώρους της έκθεσης ευχάριστα εξαπατημένοι καθώς το μάτι μας βλέπει περισσότερες οπτικές πληροφορίες -και με μεγαλύτερη ταχύτητα- από ό,τι μπορεί να επεξεργαστεί ο εγκέφαλός μας. Φανταστικά απατηλά αντικείμενα, παιχνίδια αντίληψης, βάθος και ψευδαίσθηση, νέοι κόσμοι, έκπληξη και περιέργεια.

Η ιστορία της εξαπάτησης μέσα από την τέχνη, όμως με το βλέμμα στο παρόν των ψευδαισθήσεων και την προσμονή του ελκυστικού μέλλοντος, χρησιμοποιώντας όλα τα φίλτρα και τις δικλίδες που θα μας προσγειώνουν με ασφάλεια στην αλήθεια και τη σκληρή πραγματικότητα καθώς θα πέφτουμε από τα σύννεφα της αυταπάτης.

 Info:

«Thrill Of Deception» στην γκαλερί-μουσείο Kunsthalle στο Μόναχο. Μέχρι 13 Ιανουαρίου 2019.