Η πολεμική της προπαγάνδας

Πώς αλήθεια μπορεί να αντισταθεί κάποιος στην τέχνη της πειθούς; Πώς διαμορφώνουν τη συλλογική μας συνείδηση οι λέξεις και οι εικόνες; Και τελικά γιατί αντιλαμβάνεται διαφορετικά την πραγματικότητα ο κάθε άνθρωπος;

Σήμερα που η πληροφορία ταξιδεύει τόσο γρήγορα, που τα δεδομένα και οι γνώσεις μάς προσφέρονται αφειδώς, θα έπρεπε να μειώνεται η αβεβαιότητα της είδησης και του γεγονότος.

Οι πληροφορίες σ’ ολόκληρη την ιστορία της ανθρωπότητας μεταφέρονται είτε ως περιεχόμενο ενός μηνύματος είτε μέσω άμεσης ή έμμεσης παρατήρησης. Η ομίχλη της αβεβαιότητας όμως πάντα θα τυλίγει ένα πραγματικό γεγονός. Οσο πιο αβέβαιο είναι το γεγονός τόσο περισσότερες πληροφορίες απαιτούνται για την επίλυση της αβεβαιότητάς του.

Οι πληροφορίες και τα δεδομένα που δεχόμαστε λοιπόν αντιπροσωπεύουν τις αξίες, που αποδίδουν τις παραμέτρους για να κατανοήσουμε πραγματικά συμβάντα ή αφηρημένες έννοιες.

Οι πληροφορίες κωδικοποιούνται σε διάφορες μορφές, για μετάδοση και ερμηνεία, για την όσο το δυνατόν ασφαλή επικοινωνία, αφομοίωση και αποθήκευση. Ετσι μπορούμε να πούμε πως ουσιαστικά η πληροφορία διδάσκει και ενημερώνει.

Σημαντικό είναι βέβαια να υπάρχουν άπλετες εισροές πληροφοριών για να μπορούμε να τις κωδικοποιούμε και να τις χρησιμοποιήσουμε έτσι ώστε να προβλέψουμε σε μεταγενέστερο χρόνο –ίσως και σε άλλη κατάσταση ή θέση– μια άλλη σημαντική πληροφορία. Δηλαδή ορισμένες πληροφορίες είναι περισσότερο σημαντικές λόγω τις συσχέτισης με άλλες πληροφορίες, αρκεί να υπάρχει σύνδεση και συνεχής ροή.

Αν οι πληροφορίες μεταφέρονται με αδύναμα ερεθίσματα ή εισάγονται εμβόλιμα –εκούσια ή ακούσια– αλλοιωμένες, καλυμμένες, διογκωμένες ή ψεύτικες πληροφορίες που δεν ανιχνεύονται ή αξιολογούνται ως τέτοιες, καθοδηγούμαστε από το όλο σύστημα της εξουσίας –που διαχειρίζεται την πληροφορία και τα μέσα– θέλοντας να μας χειραγωγεί και να μας κατευθύνει.

Φτάνουμε έτσι στο συμπέρασμα πως πολύ συχνά μια πληροφορία μπορεί και διαχέεται με συγκεκριμένο τρόπο ώστε να εξυπηρετήσει καθορισμένους σκοπούς ή έχει πραγματικά παραπλανητική φύση για να προωθήσει-δημοσιοποιήσει συγκεκριμένη πολιτική ή άποψη. Προπαγάνδα.

Αυτό ακριβώς είναι η προπαγάνδα, που ειδικά στις μέρες μας, των social media, των δικτύων, του ίντερνετ και των μέσων μαζικής ενημέρωσης, η πειθώ με πρόθεση έχει εξελιχθεί σε πραγματική τέχνη.

Μέσα και προπαγάνδα είναι αδιαχώριστα πλέον. Σκοπός της προπαγάνδας από την εξουσία γενικότερα είναι να αλλάξουν δραστικά τις απόψεις και να χειραγωγήσουν τους ανθρώπους, αντί απλώς να μεταδώσουν το γεγονός και την είδηση.

Αντί αντικειμενικού σχολιασμού επιστρατεύεται η κατευθυνόμενη πληροφορία για να προϊδεάσει θετικά ή αρνητικά την κοινή γνώμη με κάποια ιδεολογική θέση, αντί να παρουσιάζεται απλώς η θέση. Μ’ αυτόν τον τρόπο καταστρατηγείται η επικοινωνία καθώς επιδιώκεται να διαμορφώνονται απόψεις με έμμεσες και συχνά δόλιες μεθόδους.

Τελευταίο παράδειγμα για σκέψεις και προβληματισμούς από όλους μας γύρω από την προπαγάνδα που ασκούν η εκάστοτε εξουσία και τα μέσα είναι όλα αυτά που βασανιστικά βιώνουμε τις τελευταίες εβδομάδες μετά τις φονικές πυρκαγιές στην Αττική, καθώς η επίκληση στο συλλογικό μας συναίσθημα είναι ίσως η πιο απροκάλυπτη μέθοδος χειραγώγησης.

Τα μηνύματα της σύγχρονης προπαγάνδας δεν είναι τα κραυγαλέα ψεύδη και βέβαια επιπρόσθετο χαρακτηριστικό της είναι ο μεγάλος όγκος πληροφορίας και «ειδήσεων» που ο μέσος άνθρωπος δεν μπορεί να φιλτράρει και να διαχειριστεί.

Μέσα από τα κοινωνικά μέσα και τα μίντια ο προπαγανδιστής προσπαθεί να επηρεάσει τις γνώμες, καθώς θέλει το «μήνυμά του» να ακούγεται συχνά και σε πολλά μέρη, ακριβώς για να ενισχύσει τη δική του ιδέα μέσω της επανάληψης και να καταπνιγούν όλες οι άλλες εναλλακτικές ιδέες.

Κι ενώ σήμερα μέσα από τα τερματικά που διαθέτουμε επηρεάζεται και διαμορφώνεται η γνώμη μας καθώς παίρνουμε μέρος στο γαϊτανάκι της πληροφόρησης στον παγκόσμιο ιστό, ας μην ξεχνάμε πως υπήρξε και η εποχή που τα σημαντικά γεγονότα και η πληροφόρηση –μαζί με την προπαγάνδα– περνούσαν από άλλα μέσα.

Στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα υπήρξαν και ταλάνισαν τον κόσμο μας εξαιρετικής σημασίας ιστορικά γεγονότα που άλλαξαν την παγκόσμια ιστορία.

Ενδεικτικά: ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, η Ρωσική Επανάσταση, ο Ισπανικός Εμφύλιος και ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Η προπαγάνδα εξαπλώθηκε παντού.

Οι πληροφορίες μεταδίδονταν με το μόνο μέσο που μπορούσε εύκολα να εξαπλωθεί εκείνη την εποχή.

Το χαρτί κυριάρχησε. Καρτ ποστάλ, γελοιογραφίες και αφίσες ταξίδευαν σ’ ολόκληρο τον κόσμο, κάλυπταν τοίχους, ταμπλό, δωμάτια, γειτονιές, σώματα σε πικετοφορίες.

Με επίκληση στο θυμικό του καθένα ξεχωριστά, με έντονα χρώματα, εντυπωσιακά γραφικά, καρικατούρες από γελοιογραφίες, μεταβίβαζαν μηνύματα που ήταν εύκολα κατανοητά και με εύπεπτες πληροφορίες που η μάζα θα θυμάται.

Ετσι δημιουργήθηκε μια άλλου είδους τέχνη, η τέχνη της επιρροής, που αποσκοπούσε να δικαιολογήσει τον πόλεμο, να δημιουργήσει καθοδηγητές και ηγέτες, να δαιμονοποιήσει τον εχθρό και βέβαια να υπογραμμίσει την ανάγκη των πολιτών να κάνουν θυσίες.

Σήμερα το Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστόνης (MFA) παρουσιάζει στους επισκέπτες του την έκθεση με τίτλο «The Art of Influence: Propaganda Postcards from the Era of World Wars» (Η Τέχνη της Επιρροής: Καρτ ποστάλ Προπαγάνδας από την Περίοδο των Παγκοσμίων Πολέμων) με περίπου 150 κάρτες από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, μια εποχή συγκρούσεων και αναταραχών σε παγκόσμια κλίμακα. Θα διαρκέσει μέχρι την 21η Ιανουαρίου 2019.

Ολα τα εξαιρετικά αντικείμενα που εκτίθενται, παρουσιάζονται ως πολύτιμα ιστορικά έγγραφα και μοναδικά αριστουργήματα γραφικού σχεδιασμού. Ειναι δημιουργίες απ’ όλη την Ευρώπη, τη Σοβιετική Ενωση, τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ιαπωνία.

Η έκθεση εξετάζει μια σειρά θεμάτων που συνδέονται με την προπαγάνδα και τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα.

Αποτυπώθηκαν έντονα και με όλους τους τρόπους: μορφές ηγετών, ήρωες και πράξεις γενναιότητας, φαύλοι και διεφθαρμένοι ως παραδείγματα προς αποφυγήν, ψεύτικες ειδήσεις, εικόνες παρωδίας και πρόσωπα χλευασμού.

Το χαρτί, ένα φτηνό μέσο για να αγοραστεί και να σταλεί ταχυδρομικά, ταξίδεψε φέροντας πάνω του υπέροχα έργα τέχνης με συνθήματα πειθούς και προπαγάνδας σ’ ολόκληρο τον κόσμο.

Ενας κομμουνιστής εργαζόμενος υψώνει περήφανος την κόκκινη σημαία, ο θείος Σαμ καλεί τους Αμερικανούς να στρατολογηθούν, λαμπροί Βρετανοί ήρωες καλούν σε μάχη, πλήθη αποθεώνουν τον Μουσολίνι, φασίστες παρελαύνουν, ο Χίτλερ γελοιοποιείται και διαδηλωτές με σφυροδρέπανα φωνάζουν «Ζήτω ο κομμουνισμός».

Κάρτες και εικόνες που προέρχονται από προπαγανδιστικά γραφεία, οπορτουνιστές εκδότες, αλληλέγγυες οργανώσεις και κινήματα αντίστασης, που σχεδιάστηκαν για να οικοδομήσουν, να παρασύρουν και να στηρίξουν μια αμφίδρομη σχέση με το κοινό τους καθώς ο κόσμος πορευόταν από τη μια κρίση στην άλλη εκείνα τα περίεργα σκοτεινά χρόνια.

Ολα τα εκθέματα προέρχονται από το αρχείο καρτ ποστάλ του Leonard A. Lauder ο οποίος άρχισε να τα συλλέγει κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας του και η συλλογή του αποτελείται από περίπου 100.000 κάρτες καθώς αποτελεί το πιο ολοκληρωμένο και προσεκτικά συγκεντρωμένο αρχείο στον κόσμο. Παρουσιάζονται επίσης επιλεγμένες αφίσες και κλιπ ταινιών που καταδεικνύουν την ισχύ της χειραγώγησης σε ένα ευρύ φάσμα μέσων.

Οι τεχνικές της προπαγάνδας βλέπουμε πως εξελίσσονται και εμπλουτίζονται με τα χρόνια.

Μέσα από την έκθεση αυτή βγαίνουν συμπεράσματα για τον οπτικό πολιτισμό της πληροφορίας τού τότε και εξερευνώνται διεξοδικά τα θέματα γύρω από την πολεμική γραμμή της προπαγάνδας. Οχι μόνο σε ό,τι αφορά τις αρχές του 20ού αιώνα αλλά οι προβληματισμοί έρχονται για το σήμερα.

Δεν μένει τίποτα άλλο από μια αυτοοργανωμένη μαζική αντίσταση στα fake news και τη χειραγώγησή μας ως πολιτών. Καθημερινά απαξίωση στις κατευθυνόμενες ειδήσεις και τα κάθε είδους πληρωμένα ή μη τρολ, καθώς θα φιλτράρουμε προσεκτικά τις πληροφορίες που μας παρέχονται και την άκρατη, μεγαλόστομη συνθηματολογία.

 Info

«The Art of Influence: Propaganda Postcards from the Era of World Wars». Μουσείο Καλών Τεχνών, Βοστόνη (MFA). Μέχρι 21 Ιανουαρίου 2019.