Κρατήρες και θάνατος κάτω από όμορφους ουρανούς

Ενας αιώνας! Ακριβώς ένας ολόκληρος αιώνας συμπληρώνεται φέτος από το τέλος ενός φριχτού πολέμου.

Η υπογραφή της ανακωχής στις 11 Νοεμβρίου 1918 σηματοδότησε το επίσημο τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, γνωστού και ως ο Μεγάλος Πόλεμος, πριν ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ισοπεδώσει τον κόσμο μας.

Η μεγάλη ενδοευρωπαϊκή σύρραξη θέριεψε μέσα από τον εθνικισμό και τον ιμπεριαλισμό των κρατών της Γηραιάς Ηπείρου, φέρνοντας την κήρυξη ενός γενικευμένου πολέμου ανάμεσα στις Δυνάμεις της Αντάντ (Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία με τη βοήθεια της Ιταλίας, της Ρωσίας, των ΗΠΑ και της Ιαπωνίας) από τη μια πλευρά, απέναντι στις Κεντρικές Δυνάμεις ή αλλιώς και Τριπλή Συμμαχία (Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Οθωμανική Αυτοκρατορία και Βουλγαρία) από την άλλη.

Ο εξαντλητικός πόλεμος των τάφρων ξεκίνησε στο Σεράγεβο, εδώ στη γειτονιά των Βαλκανίων, στις 28 Ιουνίου 1914 με αφορμή τη δολοφονία του αρχιδούκα διαδόχου της Αυστρίας Φερδινάνδου και της συζύγου του, Σοφίας φον Τσότεκ, από τον νεαρό σπουδαστή Γκαβρίλο Πρίντσιπ, οπαδό της πανσλαβικής κίνησης.

Ετσι ξεκίνησε ένα ντόμινο κηρύξεων πολέμων μέσα σε λίγες εβδομάδες, σε όλα τα μέτωπα και για όλες τις αιτίες.

Οι μεγάλες δυνάμεις βρίσκονταν σε πολεμικό παροξυσμό και η σύγκρουση εξαπλώθηκε σύντομα σε όλο τον κόσμο φτάνοντας μέχρι τους ωκεανούς και τις αποικίες.

Ο τετραετής σκληρός πόλεμος και ένας από τους μεγαλύτερους στην ιστορία της ανθρωπότητας, κινητοποίησε περισσότερους από 70 εκατομμύρια στρατιώτες σε ολόκληρο τον κόσμο –60 εκατομμύρια μόνο στην Ευρώπη– με αποτέλεσμα εννέα εκατομμύρια μαχητές και επτά εκατομμύρια πολίτες να χάσουν τη ζωή τους εξαιτίας του (συμπεριλαμβανομένων των θυμάτων πολλών γενοκτονιών).

Οι πόλεμοι, όμως, επιμένουν να μην τελειώνουν ποτέ, λένε. Οταν τα όπλα χαμηλώνουν και πέφτουν στο έδαφος, οι πληγές στην κοινωνία συνεχίζουν να υπάρχουν, παραμένοντας ανοιχτές, χωρίς να επουλώνονται για πολλές δεκαετίες.

Για να σηματοδοτήσει την εκατονταετηρίδα της ανακωχής, μια νέα συγκλονιστική έκθεση στην Tate Britain, στη μεγάλη πινακοθήκη στο Μίλμπανκ του Λονδίνου με όνομα «Aftermath: Art in the Wake of World War One» («Επακόλουθο: Τέχνη στον απόηχο του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου»), διερευνά πώς ο πόλεμος επέδρασε στην τέχνη της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας και της Γερμανίας κατά τα έτη μεταξύ 1916 και 1936.

Δηλαδή εξετάζει λεπτομερειακά και σε βάθος τον άμεσο αντίκτυπο της σύγκρουσης στη βρετανική, γερμανική και γαλλική τέχνη. Δεδομένου ότι είναι η πρώτη έκθεση που εξετάζει τα έργα τέχνης ως ιστορικά μνημεία του πολιτισμού μας, παράλληλα διερευνά και τα συνδέει με τις νέες τάσεις και εξελίξεις στη μεταπολεμική τέχνη.

Η συναρπαστική παρουσίαση δεν καταγράφει μόνο τον εφιάλτη της μάχης, αλλά εξετάζει με ποιο τρόπο οι καλλιτέχνες μέσα από την τέχνη προσπάθησαν να επουλώσουν τα φυσικά και ψυχικά τραύματα που άφησε η σύρραξη στην Ευρώπη και συνέβαλαν τα μέγιστα στη δημιουργία νέων κινημάτων στην έκφραση όπως ο ντανταϊσμός και ο σουρεαλισμός.

Στις γκαλερί «Linbury», στον κάτω όροφο του μοντέρνου μουσείου, μπόρεσαν και συγκεντρώθηκαν πάνω από 150 έργα ταλαντούχων δημιουργών της ταραχώδους εκείνης περιόδου, οι οποίοι με σθένος άρχισαν να διερευνούν στα έργα τους νέες εικόνες αλλά και νέους τρόπους έκφρασης για να μπορέσουν να βρουν τις απαντήσεις τους στην ανηλεή εμπειρία του πολέμου.

Δημιουργήθηκε έτσι ένας πολιτισμός μνήμης των θηριωδιών, αλλά με ένα βήμα περισσότερο, μέσα από πρωτοποριακές τάσεις, που αναπτέρωσαν τις ελπίδες για την ανοικοδόμηση των πόλεων και των κοινωνιών.

Οι καλλιτέχνες άρχισαν να ανταποκρίνονται άμεσα στα ποικίλα ερεθίσματα που δεχόταν η ευρωπαϊκή κοινωνία από τα καταιγιστικά γεγονότα στο ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Με την έναρξη της βίας, νέοι καλλιτέχνες άρχισαν να δημιουργούν καλλιτεχνήματα με κριτική ματιά απέναντι στα προπολεμικά κινήματα όπως ήταν ο φουτουρισμός, ο οποίος είχε αποθεώσει την αστικοποίηση και την άνοδο της μηχανής.

Κι ενώ οι μάχες μαίνονταν στα μέτωπα σημαδεύοντας την εποχή όπου πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκαν άρματα μάχης, αεροπλάνα και χημικά όπλα και καθώς οι ειδήσεις για τις τρομακτικές τους επιπτώσεις έφυγαν από τις πρώτες γραμμές των εφημερίδων, οι δημιουργοί ήταν εκείνοι που αντιστάθηκαν και αντέδρασαν με σκεπτικισμό και ανησυχία, αποτυπώνοντας τις φρικαλεότητες.

Ερημιά, καμένη γη, διαμελισμένα σώματα, τοπία γεμάτα κρατήρες και κράνη με τα υπέροχα γλυπτά να στέκουν μπροστά τους παγώνοντας τον αέρα και το περιβάλλον. Το «Torso in Metal from “The Rock Drill”» (1913-14) του Jacob Epstein επιτηρεί τον χώρο απειλητικά.

Είναι ένας μηχανικός άνθρωπος, ένα ρομπότ-στρατιώτης, ένας πρώιμος «Terminator» πανέτοιμος να επέμβει, ενώ η τεράστια σκιά του «The Floating One» (1927) του Ernst Barlach αιωρείται τρομακτικά στον χώρο.

Κάτω από τα «μηχανικά» πλάσματα, με ανατριχιαστικό φόντο τους πίνακες «A Shell Dump» (1918) του William Roberts και «The Old German Front Line, Arras 1916» (1919) του Charles Sims, σε μια θέση ακραίας απόγνωσης βρίσκεται ο πεσμένος άνθρωπος, «The Fallen Man» (1915-16), του Wilhelm Lehmbruck με τα χέρια και τα πόδια του να σέρνονται σπαρακτικά στο έδαφος, με το κεφάλι γυρτό αποκαμωμένα να κοιτάει πίσω ανάμεσα στα πόδια του.

Ενα εξαιρετικό έργο που μιλάει κατευθείαν στην καρδιά των επισκεπτών και σίγουρα ένα από τα σπουδαιότερα γλυπτά του 20ού αιώνα.

Προχωρώντας, τα τοπία του Βρετανού Paul Nash μάς στοιχειώνουν. Μνημονεύει τον πόλεμο χωρίς να δείχνει νεκρά σώματα. Ολη η φρίκη αποτυπωμένη με εναλλακτικούς τρόπους.

Οι πίνακές του περιλαμβάνουν καμένη γη, δάση από αγκαθωτά σύρματα και κατεστραμμένα αεροπλάνα. Αγονα τοπία, πρόδρομοι που χαρακτηρίζουν τον σουρεαλισμό.

Βετεράνοι με αναπηρίες σε έργα-μνημεία που καταδεικνύουν το φοβερό ανθρώπινο κόστος του πολέμου. Εικόνες καθημερινές που κάνουν ακόμα πιο εμφανή την κοινωνική ανισότητα γι’ αυτούς τους ανθρώπους που αποδεκατίστηκαν.

Χαρακτηριστικά έργα όπως το «Grey Day» (1921) του George Grosz και το καταπληκτικό «Prostitute and Disabled War Veteran. Two Victims of Capitalism» (1923) του Otto Dix, δείχνουν την οπτική κουλτούρα της εποχής, όπου οι καλλιτέχνες χλεύαζαν τον καπιταλισμό και τον ορθολογισμό μέσω της σουρεαλιστικής καρικατούρας.

Αυτή την ταραγμένη περίοδο είδαμε μαζί με τη γέννηση του σουρεαλισμού και την ανατολή του κινήματος dada στο έργο των Max Ernst και André Masson μεταξύ άλλων.

Οι καλλιτέχνες χρησιμοποίησαν νέες οπτικές μορφές και φόρμες για να επεξεργάζονται τις εμπειρίες και τις αναμνήσεις των πολεμικών και κοινωνικών συγκρούσεων.

Τα dada φωτομοντάζ έργα της Hannah Höch επαναχρησιμοποίησαν εικόνες του πολέμου, ενώ τα προσθετικά άκρα σε ανάπηρα σώματα εμφανίστηκαν σε γλυπτά όπως το «The Petit-Bourgeois Philistine Heartfield Gone Wild (Electro-Mechanical Tatlin Sculpture)» (1920) των George Grosz και John Heartfield.

Ο ζωγράφος Edward Burra, εν τω μεταξύ, διερεύνησε τη σχέση του ανθρώπου με τα μηχανήματα, σύμφωνα με το μανιφέστο Dada.

Η ζωή συνεχίστηκε με τα τραύματα στην μεταπολεμική ευρωπαϊκή κοινωνία να μένουν ανοιχτά. Σχέσεις και πόλεις άρχισαν να ξαναχτίζονται εμπνέοντας δημιουργούς όπως οι Georges Braque, Christian Schad και Winifred Knights που επέστρεψαν στον κλασικισμό και την παράδοση, ενώ άλλοι όπως οι Fernand Léger, Paul Citroen και C. R. W. Nevinson μας ταξίδεψαν σε οράματα ενός τεχνολογικού μέλλοντος στις σύγχρονες πόλεις.

Ολη η παρουσίαση είναι ένα πραγματικό μνημείο πολιτισμού και στοχασμού. Συγκλονιστικά έργα που συναρπάζουν τον θεατή και σφίγγουν το στομάχι.

Ανάμεσα στον θάνατο και τα σκουληκιασμένα κρανία, τα σεληνιακά τοπία με τους κρατήρες και τους στρατιώτες με τις μάσκες για τα χημικά, συνυπάρχει η ομορφιά με τη φρίκη.

Κάθε έργο ξεχωριστά «αφηγείται» ένα κομμάτι της ιστορίας μας μικρό ή μεγαλύτερο, διηγείται στωικά απερίγραπτες φρικαλεότητες κάτω από τεράστιους και πανέμορφους ουρανούς.

Θλίψη, με ανθρώπους τρελούς, μορφές που ο φυσικός και ψυχικός πόνος τις ταλανίζει, κραυγές και διαμελισμένα σώματα, χήρες, παιδιά και έγκυες με την προσμονή στο βλέμμα τους, λείψανα, σκάλες να αιωρούνται και χαλάσματα. Ο πόλεμος και τα επακόλουθά του στην ανθρώπινη ύπαρξη.

Ο πόλεμος που αφορά το παρόν και το μέλλον μας μέσα από το παρελθόν μας.

Ιnfo «Aftermath: Art in the Wake of World War One», Tate Britain, Λονδίνο, μέχρι 23 Σεπτεμβρίου 2018 (http://www.tate.org.uk/whats-on/tate-britain/exhibition/aftermath)http://www.tate.org.uk/whats-on/tate-britain/exhibition/aftermath