Tεχνικολόρ... αντανακλάσεις

Χρωματικοί τόνοι και σκιές. Αιθέρια οπτική, με τα διαδοχικά στρώματα των διάφανων χρωμάτων της ελαιογραφίας να δίνουν ρεαλιστική αίσθηση βάθους. Λεπτές αποχρώσεις, πτυχές, λεπτομέρειες στην αποτύπωση να προσφέρουν με τη φωτοσκίαση που αγκαλιάζει τον καμβά τη διαφορετική υφή των αντικειμένων. Τρισδιάστατοι χώροι με την αίσθηση του φωτογραφικού ενσταντανέ.

Κορυφαίος ζωγράφος, Φλαμανδός πρωτοπόρος, μάστερ στα ελαιοχρώματα, με πανευρωπαϊκή απήχηση ακόμα και πέρα από την εποχή του. Ιδρυτής της φλαμανδικής αναγεννησιακής σχολής, ο πρώτος ζωγράφος που υπογράφει τα έργα του, ο μοναδικός Γιαν βαν Αϊκ (1390-1441).

Δημιούργησε κυρίως στην πόλη Μπριζ του σημερινού Βελγίου στην αυλή του Φίλιππου του Καλού. Ο Φίλιππος του εξασφάλισε την οικονομική του σταθερότητα και του παρείχε την καλλιτεχνική ελευθερία να ζωγραφίζει ό,τι πραγματικά τον ευχαριστούσε, θέματα κοσμικά όσο και θρησκευτικά, αλλά και εξαιρετικά πορτρέτα.

Η δουλειά του, η εξέλιξή του και η σπουδή του στην ελαιογραφία έφτασαν σε ένα νέο επίπεδο τη δεξιοτεχνία του, που αποτυπώνεται εμφανώς στα έργα του.

Ηταν πολύ μεγάλη η επιρροή του με τις τεχνικές και το ύφος του, που υιοθετήθηκαν και μετεξελίχθηκαν όχι μόνο από τους Ολλανδούς ζωγράφους της εποχής του αλλά και από τους νεότερους.

Ενα από τα έργα όπου καταδεικνύονται το μεγαλειώδες πνεύμα του και η περίφημη τεχνική του είναι το εξαιρετικής ομορφιάς «Πορτρέτο των Αρνολφίνι», 1434, μια πραγματικά αριστουργηματική ελαιογραφία.

Αυτή την εποχή προσφέρεται στο κοινό μια σπάνια ευκαιρία να το απολαύσει από κοντά σε μια έκθεση με τίτλο «Reflections: Van Eyck and the Pre-Raphaelites» (Αντανακλάσεις: ο Βαν Αϊκ και οι Προραφαηλίτες) στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου, η οποία θέλει να υποστηρίξει με όσο πειστικότερο τρόπο μπορεί ότι αυτό το εξαιρετικό δημιούργημα του 15ου αιώνα εισήγαγε μια νέα νοοτροπία στον τύπο της βρετανικής ζωγραφικής του 19ου αιώνα.

Αυτή η συναρπαστική για πολλούς λόγους έκθεση λοιπόν, που επικεντρώνεται σε έναν από τους μεγαλύτερους θησαυρούς της Εθνικής Πινακοθήκης -μάλιστα είναι το πρώτο ολλανδικό δημιούργημα που αγόρασε η γκαλερί το 1842-, εστιάζει στον άμεσο αντίκτυπο που είχε σε μια ομάδα φοιτητών της Βασιλικής Ακαδημίας και τα έργα τους.

Το 1843 τρεις σπουδαστές, ο Dante Gabriel Rossetti, ο William Holman Hunt και ο John Everett Millais, ίδρυσαν μια μυστική αδελφότητα γνωστή ως «Προραφαηλίτες», οι οποίοι στράφηκαν για έμπνευση σε ζωγράφους από τους προηγούμενους αιώνες, δηλαδή εκείνους που προηγούνται της εποχής του Ραφαήλ (1483-1520), συμπεριλαμβανομένου του Βαν Αϊκ.

Αναζητώντας την καθαρότητα που υπήρχε στην τέχνη πριν από τον Ραφαήλ, αυτοί οι ριζοσπάστες νεαροί Βρετανοί καλλιτέχνες θαύμαζαν τα πλούσια χρώματα του Φλαμανδού ζωγράφου, τον απεικονιστικό συμβολισμό του, τις έντονες φωτοσκιάσεις του, τη λεπτή τεχνική στον χειρισμό των ελαιοχρωμάτων και μπορούμε να πούμε -λίγο απλουστευτικά βέβαια- πως αυτό το έργο του 15ου αιώνα συνέβαλε στην απαρχή ενός νέου τύπου βικτοριανής ζωγραφικής.

Το αριστούργημα της φλαμανδικής τέχνης διαδραμάτισε λοιπόν καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία των «Προραφαηλιτών» και είχε βαθιά επιρροή στο έργο τους.

Ο Γιαν βαν Αϊκ, βιρτουόζος της λεπτομέρειας, αναπαρήγαγε στους καμβάδες του την πραγματικότητα με υπερφυσική ικανότητα.

Στο «Πορτρέτο των Αρνολφίνι» ο έμπορος με τη σύζυγό του στέκουν με τον σκύλο τους στο υπέροχο υπνοδωμάτιό τους, πιασμένοι τρυφερά από το χέρι, σε ένα «φωτογραφικό» στιγμιότυπο. Ο άνδρας αποτυπώνεται φορώντας ένα εξαιρετικό μαύρο καπέλο και η έγκυος γυναίκα του φορά ένα πράσινο φόρεμα με περίτεχνα μανίκια.

Ο χάλκινος πολυέλαιος και οι απλές σανίδες του πατώματος προσδίδουν ηρεμία στον χώρο. Ομως το θαυμαστό σημείο του πίνακα είναι ο κυκλικός κυρτός καθρέφτης που κρέμεται στον τοίχο στο βάθος του δωματίου.

Στην κορνίζα του απεικονίζονται σκηνές από τη ζωή και τα πάθη του Ιησού, ενώ ο καθρέφτης αντανακλά τα άτομα που παρευρίσκονται στον χώρο ακριβώς εκεί που βρισκόμαστε κι εμείς όταν παρατηρούμε τον πίνακα.

Στη σκηνή του καθρέφτη, πιθανώς να απεικονίζεται κι ο ίδιος ο καλλιτέχνης. Τόσο η κορνίζα όσο και η σκηνή έχουν ζωγραφιστεί με λεπτομέρεια και μεγάλη δεξιοτεχνία, σαν μικρογραφία που στέκει μέσα στον μεγάλο πίνακα.

Ακριβώς πάνω από τον καθρέφτη υπάρχει η ιδιαίτερη υπογραφή του καλλιτέχνη που δηλώνει την παρουσία του σαν γκράφιτι στον τοίχο. «Johannes de Eyck fuit hic 1434» (Ο Γιαν βαν Αϊκ ήταν εδώ το 1434).

Εδώ είναι λοιπόν το σημείο που έχει ξεσηκώσει θύελλα παθιασμένων συζητήσεων στη Βρετανία. Πολλοί είναι εκείνοι που θεωρούν άτοπο να κρέμονται τα έργα των «Προραφαηλιτών» δίπλα στον Βαν Αϊκ.

Τα έργα τους -τα περισσότερα ήρθαν στην έκθεση με δανεισμό από την Tate-, ναι μεν είναι ρομαντικές, τεχνικολόρ, ποιητικές εικόνες, όμως η τέχνη και η τεχνική τους παραμένουν επιφανειακές και μιμητικές.

Μπορεί πολλοί καθρέφτες να αποτυπώνονται στους καμβάδες του 19ου αιώνα, είναι όμως, όπως λέγεται, για να εμπνέουν μια μόδα νεο-φλαμανδικής επίπλωσης στα άπληστα καταναλωτικά σπίτια της βικτοριανής αστικής τάξης.

Μάλιστα σε μια αίθουσα συναντάμε και το έργο του John Phillip, «Partial copy of 'Las Meninas'», 1862, μιμητικό αντίγραφο από τον εξαιρετικό πίνακα του Ισπανού Ντιέγο Βελάσκεθ, «Las Meninas» (Οι Δεσποινίδες των Τιμών), 1656, που κι αυτό απεικονίζει έναν... καθρέφτη!

Παρότι οι «Προραφαηλίτες» μιμούνται τη σχολαστική προσέγγιση της τέχνης του Φλαμανδού, εντούτοις στην έκθεση όπου τοποθετούνται παράλληλα τα έργα τους αδικούνται.

Οι ειδικοί επισημαίνουν πως μια έκθεση αποκλειστικά «Προραφαηλιτών» θα ήταν άκρως ενδιαφέρουσα για τη βικτοριανή τέχνη.

Ομως στην έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης όχι μόνο δεν καταφέρνουν να επισημάνουν ομοιότητες με την καλλιτεχνική ιδιοφυΐα του Γιαν βαν Αϊκ, αλλά δυστυχώς είναι εμφανείς οι θεμελιώδεις διαφορές τους που καταδεικνύονται μέσα από τις υπερβολές τους, τις χωροχρονικές αντανακλάσεις στους καμβάδες τους, αλλά και τους πολλούς, μα πάρα πολλούς... καθρέφτες.

 Info:

Εθνική Πινακοθήκη, «Reflections: Van Eyck and the Pre-Raphaelites»,  Λονδίνο, 2 Απριλίου.