Τα χρώματα μιας οργιώδους φαντασίας

Μια νέα κόμικς-βιογραφία για τον ψυχικό κόσμο του Βαν Γκογκ

Στην πανσπερμία των σύγχρονων εναλλακτικών κόμικς, περίοπτη θέση έχουν οι βιογραφίες. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, ωστόσο, οι δημιουργοί κόμικς αποφεύγουν την αγιοποίηση και τον εξωραϊσμό του προσώπου που βιογραφούν, προτιμώντας μια πιο ελεύθερη απόδοση της ζωής του. Μια τέτοια περίπτωση είναι η νέα βιογραφία του Βίνσεντ βαν Γκογκ που μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά.

Για τον Βίνσεντ βαν Γκογκ (1853 – 1890), βασικό εκπρόσωπο του μεταϊμπρεσιονιστικού ρεύματος, έχουν γραφεί τόσο πολλά και το έργο του έχει μελετηθεί τόσο διεξοδικά που κάθε νέα απόπειρα, για να έχει νόημα και πρωτοτυπία, οφείλει να εστιάσει σε διαφορετικές πτυχές της σύντομης ζωής του και σε συγκεκριμένα σημεία του έργου του. Αλλωστε, ο «μεταϊμπρεσιονισμός» (όρος που προτάθηκε και έγινε αποδεκτός, δεκαετίες μετά τον θάνατο του Βαν Γκογκ) είναι μια τόσο γενική κατηγορία που εγκλείει τόσο διαφορετικούς καλλιτέχνες οι οποίοι μπορούν να μελετηθούν ως μονάδες και όχι ως ακολουθούντες κάποιες παρεμφερείς εικαστικές γραμμές ή κάποια άκαμπτα καλλιτεχνικά μανιφέστα.

Το όνομα του ρεύματος, εξάλλου, υποδηλώνει ακριβώς το μετέωρο βήμα μιας σειράς καλλιτεχνών (Σεζάν, Γκογκέν, Σερά, Ρεντόν, Τουλούζ-Λοτρέκ κ.ά.) που για να μην παγιδευτούν στον ετεροκαθορισμό από τον πρότερο και εν εξελίξει ακόμα ιμπρεσιονισμό, πειραματίζονται πάνω στο αδιαμόρφωτο «μετά» που θα κατασταλάξει τις επόμενες δεκαετίες στις πολυποίκιλες μοντερνιστικές πρωτοπορίες του εξπρεσιονισμού, του κυβισμού, του φουτουρισμού κ.λπ. Η Barbara Stok, πολυβραβευμένη Ολλανδέζα δημιουργός κόμικς, κυρίως αυτοβιογραφικών, επιλέγει στο Vincent (εκδόσεις Αιώρα, μετάφραση: Μαργαρίτα Μπονάτσου) να παρουσιάσει τα δύο τελευταία χρόνια της ζωής του Βαν Γκογκ που ήταν και τα πιο δημιουργικά και έδωσαν τα πιο γνωστά, μεταγενέστερα, έργα του (Σταχοχώραφα, Εναστρη Νύχτα, Κρεβατοκάμαρα στην Αρλ, Λευκός Οπωρώνας, Το Νανούρισμα, ο Σπορέας, Ηλιοτρόπια, Πορτρέτο του Ζοζέφ Ρουλάν κ.ά.). Επικεντρώνεται όμως στον πολυτάραχο ψυχικό του κόσμο και τις πιθανές συνέπειες που είχαν οι ψυχικές του διακυμάνσεις στο έργο του.

Η αφήγηση της Stok εκκινεί από το 1888, όταν ο Βίνσεντ, με τη συμπαράσταση και τη βοήθεια του αδελφού του και εμπόρου τέχνης, Τεό βαν Γκογκ, εγκαταλείπει το Παρίσι για την Αρλ της Προβηγκίας στη Νότια Γαλλία. Εκεί θα αρχίσει να ζωγραφίζει με πάθος και με φωτεινά, δυνατά χρώματα εμπνεόμενος σε μεγάλο βαθμό από τα πλούσια και πολύχρωμα τοπία και από την αγροτική ζωή στα εύφορα χωράφια. Η μοναξιά του, όμως, σε συνδυασμό με τις τύψεις για την οικονομική του εξάρτηση από τον αδελφό του τον στοιχειώνουν και τον οδηγούν σε μια εμμονική, παραληρηματική, αδιάκοπη εργασία που στοχεύει από τη μια στη διαμόρφωση μιας προσωπικής τεχνοτροπίας που να τον ικανοποιεί και από την άλλη στην εύρεση αγοραστών για τους αμέτρητους πίνακες που στοιβάζονται στο μικρό του δωμάτιο.

Παράλληλα, η ουτοπική και απραγματοποίητη φιλοδοξία του να ιδρύσει μια εστία καλλιτεχνών που θα μπορούσαν να συμβιούν και να εργάζονται ομαδικά και συνεργατικά και οι αλλεπάλληλες κρίσεις της υγείας του, τόσο της σωματικής όσο και της ψυχικής, οδηγούν στην κατάρρευση και στο γνωστό επεισόδιο με το κομμένο αυτί που παραμένει αδιευκρίνιστο ακόμα υπό ποιες συνθήκες συνέβη.

Το μόνο σίγουρο είναι ότι ο πιο στενός του φίλος, ο Πολ Γκογκέν, είτε υπήρξε μάρτυρας του περιστατικού είτε θύτης, βρισκόταν μαζί του λίγο πριν από εκείνη την τραγική στιγμή που θα έχει αποτέλεσμα τον εγκλεισμό του Βαν Γκογκ σε ψυχιατρική κλινική. Αυτή ακριβώς τη διάσταση της προϊούσας ψυχικής κατάρρευσης επιχειρεί να αποδώσει η Stok με την παράθεση πολλών γραμμάτων από την αλληλογραφία του Βίνσεντ με τον αδελφό του, αλλά και με τη σχεδίαση από μέρους της τωνκαρέ που περιγράφουν τις ψυχικές εκρήξεις, με παράγωνα σχήματα, τεθλασμένες και ακανόνιστες γραμμές και φόντα που παραπέμπουν στα ρηξικέλευθα και μοναδικά τρεμάμενα τοπία του Βαν Γκογκ. Και εδώ βρίσκεται η ιδιαιτερότητα του έργου της καθώς επιτυγχάνει να παρασύρει, περισσότερο σχεδιαστικά παρά μέσω των απλών διαλόγων και του λιτού λόγου, τον αναγνώστη – θεατή σε μια πορεία κορύφωσης προς τον θάνατο που εδράζεται στη διαρκή αλλαγή των δικών της σχεδίων μέσω των οποίων αναπαριστά και τα έργα του ίδιου του Βαν Γκογκ.

Μεγαλοφυΐα και αυτοκαταστροφή

Δεν είναι, βέβαια, η πρώτη φορά που η ζωή και το έργο του Ολλανδού ζωγράφου γίνονται αντικείμενο των κόμικς. Υπάρχουν δεκάδες ακόμη, μικρές ή μεγάλες, εμφανίσεις του Βίνσεντ βαν Γκογκ στον κόσμο της ένατης τέχνης. O Gradimir Smudja τον έχει καταστήσει πρωταγωνιστή του, σε μια πιο ελεύθερη απόδοση, στο δίτομο Vincent et Van Gogh με συμπρωταγωνιστή τον γάτο του και τον Αλφρεντ Χίτσκοκ να κάνει μια σύντομη εμφάνιση, ενώ τον έχει παρουσιάσει ως δεύτερο χαρακτήρα στο Διαφθορείο των Μουσών, δίπλα στον Τουλούζ-Λοτρέκ. Πιο «ακαδημαϊκές» είναι οι μεταφορές της ζωής του Βαν Γκογκ από τον Willi Blob στο The Raven Hunt, τον Teun Berserik στο De Vroege Jaren και τους Mark Verhaegen – Jan Kragt στο An Artist’s Struggle. Στον διαταραγμένο ψυχικό κόσμο του Ολλανδού ζωγράφου εστιάζει ο Russell Braun στη μικρής έκτασης ιστορία του από τον συλλογικό τόμο The Big Book of Weirdos, στη σχέση του με το αψέντι αναφέρεται ο Kieron Dwyer στο The Big Book of Vice, στο περιστατικό με το αυτί επικεντρώνεται ο Andrew Wales στο Van Gogh, Gauguin and the Pact of Silence και στην αυτοκτονία του ο Felix Vega στο Heimdal.

Σε όλες τις προαναφερθείσες περιπτώσεις, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι λεπτομέρειες της ζωής και του έργου του Βαν Γκογκ που επιλέγει να μεγεθύνει ο κάθε δημιουργός καθώς μέσω αυτών φιλοτεχνείται μέρος του βίου του. Η σπουδαιότητα του έργου της Stok έγκειται ακριβώς σε αυτή την επιλογή των δύο τελευταίων ετών της ζωής του καλλιτέχνη, μέχρι την αυτοκτονία του και στην παρακινδυνευμένη, επιτυχή όμως, προσπάθειά της να «γράψει» λίγα αλλά να «σκιτσάρει» πολλά και μάλιστα με ένα μεταβαλλόμενο σχεδιαστικό στιλ που συμβαδίζει με τα στροβιλιζόμενα και πολύχρωμα ζωγραφικά έργα της οργιώδους δημιουργικότητας ενός ανήσυχου, πιθανώς ψυχικά διαταραγμένου αλλά σίγουρα μεγαλοφυούς και αυτοκαταστροφικού δημιουργού.