Oταν η ποίηση «ντύνεται» με μουσική

Ποίηση μετά μουσικής το σημερινό θέμα, με αφορμή το νέο βιβλίο του συνθέτη και μουσικολόγου Κώστα Μυλωνά «Μελοποιημένη ποίηση – ένας αμφιλεγόμενος γάμος» (εκδ. «Κέδρος»).

Ως συνθέτης, ο Μυλωνάς έχει ασχοληθεί με όλα σχεδόν τα είδη μουσικής: για θέατρο, κινηματογράφο, μουσική δωματίου και για ορχήστρα, καθώς και κύκλους και συλλογές τραγουδιών.

Ως μελετητής έχει γράψει οχτώ βιβλία, που διδάσκονται σε ελληνικά Πανεπιστήμια, ενώ σχετικά άρθρα του έχουν δημοσιευτεί σε εφημερίδες και είναι το θέμα του σε διαλέξεις σε Πανεπιστήμια και άλλους πολιτιστικούς φορείς.

Τόσο το μουσικό όσο και το συγγραφικό του έργο έχουν βραβευτεί κι έχουν αποσπάσει εγκωμιαστικές κριτικές.

Θα επιχειρήσω με μερικά αποσπάσματα από το εν λόγω βιβλίο να δώσω μια εικόνα για το περιεχόμενό του -πολυσυζητημένο, άλλωστε ως θέμα τις τελευταίες δεκαετίες, αλλά πάντα ανοιχτό και ενδιαφέρον.

Και ξεκινάω από τον πρόλογο:

Η «γνωριμία»

◼ «Εχουμε ακούσει πολλές φορές να γίνεται λόγος για την περίφημη αυτή “γνωριμία” του λαού με την ποίηση, που συντελέστηκε από τα τραγούδια ή τα διάφορα άλλα μουσικά έργα τα οποία βασίστηκαν στη μελοποίησή της. Πολλοί –και ανάμεσά τους αρκετοί μορφωμένοι άνθρωποι, καθώς και άριστοι επιστήμονες στη δουλειά τους– ισχυρίζονται και υποστηρίζουν με πάθος ότι απέκτησαν σχέση με την ποίηση του Σεφέρη ή του Ελύτη, για παράδειγμα, ακούγοντας τη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη. Αν κανείς συζητήσει όμως για λίγο μαζί τους, θα διαπιστώσει πολύ σύντομα ότι το μόνο που γνωρίζουν γύρω από το έργο των δύο μεγάλων μας ποιητών είναι πως ο ένας έγραψε τα “Επιφάνια” και ο άλλος το “Αξιον Εστί”! Πιστεύω λοιπόν ότι η περίφημη και πολυσυζητημένη αυτή γνωριμία του λαού με την ποίηση δεν είναι ουσιαστική και παρέμεινε στο επίπεδο της λεγόμενης εγκυκλοπαιδικής μόρφωσης. Στην καλύτερη περίπτωση, μπορεί ίσως για ορισμένους να υπήρξε το ερέθισμα ώστε να προσεγγίσουν με ουσιαστικότερο τρόπο το έργο των ποιητών καταφεύγοντας στα ίδια τα βιβλία τους».

Πάμε πιο κάτω:

◼ «Ενα από τα θέματα που κυριάρχησαν σε μεγάλο βαθμό στη μουσική ζωή στον τόπο μας τα τελευταία χρόνια και ιδιαίτερα κατά τη χρονική περίοδο 1960-1985 ήταν αυτό της μελοποιημένης ποίησης. Στο επίκεντρο ήταν το μουσικό έργο του Μίκη Θεοδωράκη. […] Η εντύπωση αυτή, πέρα από το γεγονός ότι είναι ανιστόρητη, αποτελεί επίσης και μια πλάνη που καλλιεργήθηκε, χωρίς να ληφθούν υπόψη τα αξιολογημένα επιτεύγματα της παλαιότερης μουσικής μας δημιουργίας. Μελοποιήσεις ποιημάτων είχαν ήδη αρχίσει να πραγματοποιούνται στα μέσα του 19ου αιώνα από τους Επτανήσιους συνθέτες» [ο συγγραφέας αναφέρει ονόματα πολλών συνθετών που έχουν στο παρελθόν μελοποιήσει ποιήματα γνωστών ποιητών].

Οι εξαιρέσεις

◼ «Πριν απ’ όλα, θα πρέπει να πούμε ότι η ποίηση ως τέχνη είναι αυθύπαρκτη και αυτόνομη, με την έννοια ότι οι προθέσεις και οι επιδιώξεις του ποιητή πραγματοποιούνται και εξαντλούνται μέσα από τον ποιητικό λόγο του, μέσα από το ίδιο το ποίημά του. […] Για το πάντρεμα ποίησης και μουσικής, θα έλεγα ότι εφόσον το ποίημα προηγείται και η μελοποίηση έπεται, ο συνθέτης καλείται να λύσει το πρόβλημα της μετάφρασης του ποιήματος σε μουσική έκφραση. Η μουσική αυτή έκφραση δεν πρέπει να υποκαθιστά το ποίημα, να το υπερβαίνει ή να το αποδυναμώνει, αλλά να προστίθεται σ’ αυτό. […] Η μουσική οφείλει να αρθεί στο ύψος της ποίησης και να προσθέσει τη δική της φωνή στη φωνή του ποιητή –κυρίως να αποτελέσει το μέσο για την ανάδειξη της βαθύτερης ουσίας και της αισθητικής αξίας του ποιητικού λόγου».

◼ «Οι μελοποιήσεις ποιητικών κειμένων τα τελευταία πενήντα χρόνια, και ιδιαίτερα κατά το διάστημα 1960- 1985, είναι απειράριθμες. Για τα μουσικά ή τα τραγούδια που προέκυψαν από αυτές, η προσωπική μου γνώμη είναι κατά βάση και στην πλειονότητα των περιπτώσεων αρνητική». Ο συγγραφέας αναφέρει στη συνέχεια κάποιες φωτεινές εξαιρέσεις, στις οποίες, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνει τον «Μεγάλο Ερωτικό» του Μάνου Χατζιδάκι, το «Αξιον Εστί» και τον «Επιτάφιο» του Μίκη Θεοδωράκη, τον «Ηλιο τον ηλιάτορα» του Δημήτρη Λάγιου και το δικό του «Ασμα Ασμάτων».

Στο πλαίσιο

☛Αυτό πια κι αν είναι πρωτοφανές παγκοσμίως: Αντιπολίτευση να μη θέλει τις εκλογές -με τον προσωρινό μάλιστα αρχηγό της αξιωματικής αντιπολίτευσης, αντί επιχειρημάτων, να λοιδορεί και να στολίζει τον παραιτηθέντα πρωθυπουργό (που κάτι έμαθε πέφτοντας στον λάκκο των θηρίων) με κοσμητικά επίθετα και ειρωνείες που δεν συνάδουν όχι μόνο προς τα πολιτικά ήθη, αλλά και προς το κομμάτι του «καλού κόσμου» που εκπροσωπεί. Και ποια επιχειρήματα, θα πείτε, αφού έχει υπερψηφίσει (μαζί με τους άλλους) το τρίτο και φαρμακερότερο Μνημόνιο;

☛Και η μελαγχολική σκέψη μετά τη διάσπαση: Ωστε η Αριστερά είναι ικανή μόνο ως αντιπολίτευση; Προσωπικά θυμάμαι τις πριν από τη χούντα τεράστιες, τις γεμάτες παλμό και ελπίδα συγκεντρώσεις της ΕΔΑ. Τότε που εμφανιζόταν ενωμένη (ενώ, όπως αποκαλύφθηκε, υπέβοσκαν οι αντιθέσεις, που εκδηλώθηκαν αργότερα). Νόμιμη μεν, αλλά διωκόμενη ποικιλοτρόπως. Διωκόμενη από τους κρατούντες, αλλά και διώκτρια όσων δικών της «δεν συνεμορφούντο προς τας κομματικάς υποδείξεις». Με αποτέλεσμα, παραμένοντας αριστεροί, να δεινοπαθούν διπλά (κι ας αναφέρω ενδεικτικά τους ποιητές: Αλεξάνδρου, Λειβαδίτη, Αναγνωστάκη, Καρούζο –για να σταθώ μόνο σ’ αυτούς που έχουν φύγει από τη ζωή). Για να μην τα ρίχνουμε όλα στον ταξικό εχθρό…

☛Εν τω μεταξύ, το θανατικό συνεχίζεται στο σινάφι μας. Πάει στα 75 του και ο Κώστας Γαλανόπουλος, εκλεκτός δημοσιογράφος, λόγιος, ευρυμαθής, ευγενής, αγαπητότατος. Πάει αιφνιδίως και ο Γιάννης Ξενάκης –απ’ τ’ άδικα– στα 51 του.

ΚΑΙ… «Ο Μαρξ δεν είχε καταλάβει ότι ο καπιταλισμός έχει ένστικτο αυτοσυντήρησης, και να που σήμερα είναι σε θέση να παίρνει πίσω παραχωρήσεις από τους εργαζόμενους, να τις μειώνει ή να τις παγώνει» Ν. Καρούζος, σε συνέντευξη του 1990.