Λιλή Ζωγράφου, η συγγραφέας, Ρένα Χατζηδάκη, η ποιήτρια
Είκοσι χρόνια από τον θάνατο της Λιλής Ζωγράφου (2 Οκτωβρίου 1998, στα 76 της), δεκαπέντε από τον θάνατο της κόρης της, Ρένας Χατζηδάκη (13 Αυγούστου 2003, στα 60 της). Και έλαχε να τις γνωρίσω και τις δυο. Με αρκετές συνεντεύξεις με την πρώτη, με μια με τη δεύτερη (πάντα για λογαριασμό της καθημερινής και της κυριακάτικης «Ελευθεροτυπίας»). Και είπα σήμερα -μολονότι κάπως εκπρόθεσμα- να αφιερώσω την παρούσα σελίδα και στις δυο, καθώς υπήρξαν εξαιρετικές περιπτώσεις, με αποσπάσματα από τις κουβέντες που είχαμε.
Η συγγραφέας
Τι μου άρεσε στη Ζωγράφου, πέρα από τα βιβλία της; Η αυθεντικότητα, η ντομπροσύνη, το γεγονός ότι δεν υποκρινόταν, ότι δεν ήθελε καλά και σώνει να είναι αρεστή, ότι δεν ήταν δήθεν, ότι από νέα ήταν μπροστά από την εποχή της – και ως συγγραφέας και ως γυναίκα. Συχνά έδειχνε κακιά και καχύποπτη. Ηξερες όμως με ποια είχες να κάνεις. Οπως και η ίδια ήξερε να είναι γενναιόδωρη σ’ αυτούς που αγαπούσε κι εμπιστευόταν.
Ευνοούμενη του αναγνωστικού κοινού, αλλά όχι πάντα της κριτικής, ήταν το αποκούμπι των αδικημένων, των απόκληρων, των απόβλητων, των ανυπόταχτων, των αναρχικών, των αντιεξουσιαστών, που αποτελούσαν κι ένα μεγάλο μέρος του αναγνωστικού της κοινού και των προσωπικών της φίλων.
Οχι μόνο στα λόγια –προφορικά και γραπτά– αλλά και ενεργά, στην πράξη. Πόσοι και πόσοι, από τους εν λόγω, την ήθελαν και την καλούσαν ως μάρτυρα στα δικαστήρια. Και πήγαινε, και μετρούσε ο υπερασπιστικός της λόγος.
Κυρίαρχο στοιχείο στο έργο της, η χειραφέτηση της γυναίκας, που συναντάμε ιδιαίτερα στη «Συβαρίτισσα» - το καλύτερο ίσως βιβλίο της, καθρέφτης, θα ’λεγα, του εαυτού της. Παντρεμένη τρεις φορές (η κόρη από τον πρώτο της γάμο), δήλωνε ευθέως ότι δεν πίστευε στον θεσμό του γάμου: «Είμαι πάρα πολύ ευχαριστημένη που ζω μόνη. Δεν θα μπορούσα να ζω μ’ έναν με τον οποίο δεν θα μπορούσα να έχω ερωτική σχέση».
Ο θάνατος τη βρήκε στη γενέτειρά της, το Ηράκλειο Κρήτης, όπου είχε πάει για λίγες ημέρες. Ενα οξύ εγκεφαλικό, η μεταφορά στο νοσοκομείο και το τέλος, έπειτα από μια βδομάδα αγωνίας. «Τη χάνουμε», άκουσα από το τηλέφωνο την κόρη της.
Η κηδεία έγινε στη γενέτειρά της, με τη ρητή επιθυμία της ότι δεν την ήθελε δημοσία δαπάνη και με επισημότητες – ιδιαίτερα από αυτούς που λοιδορούσε μια ζωή (και δεν την πολυσυμπαθούσαν, εδώ που τα λέμε). Στη διαθήκη της άφησε τα δικαιώματα των βιβλίων της στα Παιδικά Χωριά SOS – γεγονός που εκτιμήθηκε ιδιαίτερα από τους επικεφαλής του ιδρύματος.
Η ποιήτρια
Το έργο του Μίκη Θεοδωράκη «Κατάσταση πολιορκίας» προέκυψε από ένα ποίημα της Ρένας Χατζηδάκη, που έγραψε όντας κρατούμενη επί χούντας στις φυλακές Αβέρωφ και έφτασε στα χέρια του συνθέτη, με το ψευδώνυμο Μαρίνα. Χωρίς να γνωρίζει τη δημιουργό του, εντυπωσιάστηκε, συνέθεσε τη μουσική, διοχετεύτηκε στο Λονδίνο και παρουσιάστηκε το φθινόπωρο του 1968 (πριν από 50 χρόνια), σε ενορχήστρωση Γιάννη Μαρκόπουλου και του Κύπριου Εύδωρου Δημητρίου, που τότε βρίσκονταν στην αγγλική πρωτεύουσα, με τις φωνές της Μαρίας Φαραντούρη και του Αντώνη Καλογιάννη.
Γνώριζα ότι η Ρένα ήταν μοναχοκόρη της Λιλής. Φοιτήτρια της Νομικής επί χούντας, παραλίγο δημοσιογράφος, ψυχοθεραπεύτρια εν τέλει, συν ποιήτρια (χωρίς να το προβάλλει), είχε χωθεί από νωρίς στα πολιτικά: «Μπήκα στο αριστερό κίνημα, ενιαίο τότε, στα φοιτητικά μου χρόνια, αν και δεν εντάχθηκα ποτέ στο Κόμμα – σε κανένα κόμμα […] Εγινα μέλος [του Πατριωτικού Μετώπου] τον Μάιο του 1967 και μ’ έπιασαν στις 10 Οκτωβρίου, όταν είχα αποχωρήσει, επειδή είχα διαφωνήσει με την προσπάθεια να το διεκδικήσει το ΚΚΕ […] Εγινε λοιπόν τότε ένα ξήλωμα, είπαν κάποια ονόματα, είπαν φαίνεται και το δικό μου, και βρέθηκα στην Μπουμπουλίνας […] Με ανέκριναν πάντα νύχτα. Δεν με χτυπούσαν […] Εμεινα περί τους τέσσερις μήνες, ως τον Μάρτιο του 1968, οπότε με άφησαν με πενταετή αναστολή ποινικής δίωξης, όπως και άλλους».
Οταν ζήτησα από τη Ρένα να μιλήσει για την «Κατάσταση πολιορκίας», τη βρήκα απρόθυμη. Δεν είχε ξαναμιλήσει. Τελικά ενέδωσε. Η συνέντευξη, δισέλιδη, δημοσιεύτηκε, όχι τυχαία – «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία» 21 Απριλίου 1990. Εκεί και η διευκρίνιση: «Είναι κυρίως ένα ποίημα ερωτικό κι έχει μια έντονη αισιοδοξία».
Η Ρένα Χατζηδάκη έφυγε αναπάντεχα από τη ζωή από ανακοπή, ενώ κολυμπούσε στη θάλασσα της Τζιας.
Στο πλαίσιο
«Το γεγονός ότι το κοινό είχε πέρυσι να επιλέξει ανάμεσα σε 1.270 παραστάσεις πώς το σχολιάζετε;» Ηταν το περασμένο Σάββατο η ερώτηση της συναδέλφου Νόρας Ράλλη, σε συνέντευξη με τον ηθοποιό Γιάννη Μπέζο. «Οι περισσότερες φυτοζωούν ή παίζονται για λίγο.
Δεν μπορείς να βάλεις στο ίδιο τσουβάλι μια παράσταση που παίζει έξι μήνες με μια που παίζει τρεις μέρες. Αλλωστε, οι περισσότερες από αυτές είναι χωρίς χρήματα. Δεν είναι επαγγελματικές δηλαδή», είπε στην απάντησή του.
Σωστά τα λέει, αλλά άντε να πείσεις κάποιον που βγάζει μια σχολή από τις απειράριθμες, ή και άνευ σχολής, ο οποίος, συγκροτώντας ένα εταιρικό σχήμα και νοικιάζοντας μια αποθήκη, εννοεί να δοκιμαστεί, ταλαιπωρώντας ενίοτε, πλην του εαυτού του, συγγενείς και φίλους που καλούνται να παρακολουθήσουν τις επιδόσεις του. Ακαταμάχητο το μεράκι.
Είναι βέβαιο ότι μεταξύ των παιδιών αυτών υπάρχουν ταλέντα, αλλά πώς να αναδειχθούν όταν δεν υπάρχουν πλέον θίασοι κι όταν ακόμη και σπουδαίοι ηθοποιοί βρίσκονται στην ανάγκη να ζητήσουν δουλειά δυο και τρεις φορές τον χρόνο; Καταφύγιο η τηλεόραση και οι διαφημίσεις -όταν προκύψουν- κι ό,τι άλλο λάχει, καθότι ισχυρή η ανάγκη της επιβίωσης. Και πόσο να αντέξει το έρμο το ταλέντο…
Το ίδιο –και ίσως χειρότερα– τα πράγματα στο δημοσιογραφικό μας σινάφι, ειδικότερα τους τελευταίους καιρούς, με την εισβολή των επιχειρηματιών. Πολλά τα ΜΜΕ, αλλά ανεργία, ημιαπασχόληση, κακοπληρωμή, αλλά και τσάμπα – προκειμένου να μην είμαστε στα αζήτητα…
ΚΑΙ… Κυβερνητικός συγκάτοικος να σου πετύχει…
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας