Με την Ελλάδα στην καρδιά του

Ναζίμ Χικμέτ, ο Γιάννης Ρίτσος της Τουρκίας

Αν η μισή καρδιά μου βρίσκεται, / γιατρέ, δω πέρα / η άλλη μισή στην Κίνα βρίσκεται /

με το στρατό που κατεβαίνει / προς το Κίτρινο Ποτάμι. /

Κι ύστερα, να γιατρέ, την πάσα αυγή / την πάσα αυγή, γιατρέ, με τα χαράματα /

πάντα η καρδιά μου / στην Ελλάδα τουφεκίζεται

Είναι ο Ναζίμ Χικμέτ κι ένα απόσπασμα από το ποίημα του «Στηθάγχη» (αφορά προφανώς τον καιρό που ο Μάο όδευε προς την κατάκτηση της Κίνας και στην Ελλάδα μαίνονταν ο εμφύλιος), από τα πιο γνωστά στη χώρα μας, που έχει μελοποιηθεί, μαζί με άλλα σε ποίηση Χικμέτ, από τον Μάνο Λοΐζο και τον Θάνο Μικρούτσικο, μετάφραση Γιάννη Ρίτσου, σε πρώτη εκτέλεση, με τη φωνή του ίδιου του Λοΐζου στα δικά του και της Μαρίας Δημητριάδη στου Μικρούτσικου.

Ο Λοΐζος

«Εκείνο που θα έκανα, αν δεν ήταν η δικτατορία, είναι δυο ακόμη δίσκοι: Τα "Νέγρικα" σε ποίηση Γιάννη Νεγρεπόντη και μια σειρά τραγουδιών σε ποίηση Ναζίμ Χικμέτ», είχε πει ο Λοΐζος σε συνέντευξη που του είχα πάρει για το περιοδικό «Τετράδιο» (Φεβρουάριος, 1975).

Τελικά ο δίσκος κυκλοφόρησε το 1983, έναν χρόνο μετά τον θάνατό του, με 14 μελοποιημένα τραγούδια σε ποίηση Χικμέτ, με τίτλο «Γράμματα στην αγαπημένη», όλα με τη δική του φωνή, συνοδευόμενα με κιθάρα που έπαιζε ο ίδιος (προφανώς όχι με την οριστική μορφή που θα ήθελε). Είχαν προηγηθεί το 1974 τα «Πολιτικά τραγούδια» του Μικρούτσικου σε ποίηση Χικμέτ και Μπίρμαν.

Γράφει ο μουσικοκριτικός Γιώργος Τσάμπρας, προλογίζοντας τον δίσκο του Λοΐζου: «Ο Τούρκος ποιητής Ναζίμ Χικμέτ είναι μαζί με τον Μπρεχτ, τον Μαγιακόφσκι και τον Νερούντα, οι αντιπροσωπευτικότεροι ίσως εκπρόσωποι της επαναστατικής ποίησης, σύμφωνα με τις αρχές του προοδευτικού κινήματος, όπως αυτές διαμορφώθηκαν παγκόσμια αλλά και στην Ελλάδα, κυρίως μέσα στο κλίμα των μεταπολεμικών χρόνων.

Γεννήθηκε το 1902 στην Κωνσταντινούπολη –ή, κατά μια άλλη εκδοχή στη Θεσσαλονίκη– και από πολύ νέος μπλέχτηκε τόσο με το κοινωνικό απελευθερωτικό κίνημα του λαού του όσο και με τις ιδέες της Οκτωβριανής επανάστασης.

Οι εμπειρίες του από τον αγώνα αλλά και η γνωριμία του με τον Μαγιακόφσκι –ήταν πολύ νέος, το 1920, φτάνει στη Μόσχα όπου, παράλληλα, σπουδάζει κοινωνιολογία- σημαδεύουν την ποιητική γραφή του, μέσα στην οποία κυριαρχούν οι μνήμες από την παράδοση, τη ζωή και τους αγώνες του λαού του αλλά και οι εικόνες του από τα υπόλοιπα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα της εποχής του (Ισπανία, Κίνα, Ελλάδα).

Η επίσημη Τουρκία θα τον καταδικάσει το 1938 σε 28 χρόνια φυλακή, για “κομμουνιστική δράση”, θα μείνει στη φυλακή ώς το 1950 και κατόπιν, ώς το τέλος του (1963), θα εγκατασταθεί στη Μόσχα, έχοντας αναχθεί μέσα από το έργο, την προσωπικότητα και τη δράση του σ’ ένα σύμβολο έκφρασης των κοινωνικών αγώνων εκείνων των χρόνων».

Διεθνής

Ο Χικμέτ (που, θα μπορούσε να ειπωθεί, το αντίστοιχό του στην Ελλάδα ήταν ο Γιάννης Ρίτσος), πέθανε στη Μόσχα στις 3 Ιουνίου 1963 (πριν 55 χρόνια – εξ ου και η παρούσα μνεία) στα 61 του, από καρδιακή προσβολή και τάφηκε στο κοιμητήριο της ρωσικής πρωτεύουσας Νοβοντονίτσκι.

Το 2009 η τουρκική κυβέρνηση του απέδωσε και πάλι την τουρκική ιθαγένεια που του είχε αφαιρεθεί το 1959, οπότε εκδόθηκαν και τα απαγορευμένα έργα του, μελοποιημένα και μη, γνωρίζοντας μεγάλη επιτυχία, τόσο στη χώρα του όσο και στο εξωτερικό, με ερμηνευτές σπουδαίους καλλιτέχνες, όπως η Τζόαν Μπαέζ.

Εκτός από ποίηση ο Χικμέτ έγραψε το αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα «Οι ρομαντικοί», καθώς και μερικά θεατρικά έργα, ενώ ο Τούρκος συνθέτης Φαζίλ Σάι, συνέθεσε το ορατόριο «Ναζίμ», σε ποίηση Χικμέτ.

Και ας κλείσω την αναφορά στον Χικμέτ με μερικούς στίχους από δυο ακόμα γνωστά ποιήματά του: «Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο», αφιερωμένο στον Νίκο Μπελογιάννη:

Εχω πάνω στο τραπέζι μου / τη φωτογραφία του ανθρώπου με τ’ άσπρο γαρύφαλλο / που τον τουφέκισαν / στο μισοσκόταδο / την αυγή / κάτω απ’ το φως των προβολέων

Η πιο όμορφη θάλασσα»: «Η πιο όμορφη θάλασσα είναι αυτή / που δεν την αρμενίσαμε ακόμα. / Το πιο όμορφο παιδί / δεν μεγάλωσε ακόμα. / Τις πιο όμορφες μέρες / δεν τις ζήσαμε ακόμα. / Κι αχ, ό,τι πιο όμορφο / θα ’θελα να σου πω / δε στο ’πα ακόμα

 Δεν θέλουν οι εκεί ενάντιοι, ούτε οι εδώ δικοί μας αλλά ούτε και η αξιωματική αντιπολίτευση, που είναι βέβαιο, ως κυβέρνηση, δεν θα είχε αντίρρηση να αποδεχτεί αυτό που συζητάει η νυν. Και να δούμε, αν δεν λυθεί τώρα, πώς θα το αντιμετωπίσει, αν προκύψει κυβέρνηση. Με το ενδεχόμενο να συνεχίσουμε να τους αποκαλούμε FΥROM (με το τελευταίο αρχικό να σημαίνει Μακεδονία) τη στιγμή που ως τέτοια έχει αναγνωριστεί ανά τον κόσμο.

 Εν τω μεταξύ, τέλος δεν έχουν οι προκλήσεις από τον γείτονα και –τάχα– σύμμαχο. Και κρατώ απόσπασμα αποκαλυπτικού άρθρου του δικού μας Περικλή Κοροβέση (5-6 Μαρτίου 2018), σχετικό με το καθημερινό «παιχνίδι» των αναχαιτίσεων: «Την περίοδο 1990 – 2018 έχουμε χάσει 125 στρατιωτικούς και 81 αεροσκάφη […] Να σημειώσουμε πως κάθε αναχαίτιση στοιχίζει 15.000 ευρώ. Κατά μέσον όρο γίνονται 1.500 αναχαιτίσεις τον χρόνο. Γιατί τη δουλειά αυτή να μην την κάνει το ΝΑΤΟ; Ευρωπαϊκά σύνορα είναι». Εύλογη παρατήρηση.

 Θεός συγχωρέσ' την, γιατί τα θύματά της τι να της πρωτοσυγχωρέσουν, που κληρονόμησε μια εύρωστη επιχείρηση και την τίναξε στον αέρα; Κι εκείνος, ο πατέρας, που ήξερε, πώς δεν άφησε κάτι που να εξασφαλίζει, μαζί με τις δυο κόρες, τους 800 εργαζόμενους και τη βιωσιμότητα ενός υποδειγματικού μέσου ενημέρωσης; Κι ήταν ένα βράδυ που εμφανίστηκε στα γραφεία της εφημερίδας μ’ ένα μπουκάλι μπίρα στο ένα χέρι κι ένα τσιγάρο στο άλλο: «Ο διευθυντής σας [εννοούσε τον Βαγγέλη Παναγόπουλο, διάδοχο του Σεραφείμ Φυντανίδη] μου είπε να σας ιδώ και να με ιδείτε...» Ηταν η αρχή του τέλους...

ΚΑΙ... Να του δοθεί άδεια αφού ορίζει νόμος, μολονότι είναι τουλάχιστον παράδοξο να αξιώνεται υποδειγματική συμπεριφορά από ένα καθεστώς που, ως επαναστάτης, πολεμούσε.