Νέα από το μέτωπο της… προόδου

Η ακόλουθη συνέντευξη του Λουτσιάνο Κάνφορα, του γνωστού κλασικού φιλόλογου και ιστορικού της αρχαιότητας, δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα La Repubblica.

● Καθηγητή Κάνφορα, ας ξεκινήσουμε από εκεί που εσείς ξεκινάτε: από την αρχαιότητα. Η πιο διαδεδομένη εκδοχή επαναλαμβάνει ότι ο ελληνορωμαϊκός κόσμος, επειδή ήταν αγκυροβολημένος σε μια κυκλική αντίληψη του ιστορικού χρόνου, ήταν ουσιαστικά ξένος προς την ιδέα της προόδου…

Πρόκειται για μια εικόνα τουλάχιστον αποσπασματική, μονόπλευρη. Εξαρτάται από τους συγγραφείς. Ο Ησίοδος, για παράδειγμα, έχει μια αντίληψη της ιστορίας ως ασυγκράτητης παρακμής σε σχέση με μια απολεσθείσα χρυσή εποχή. Ο Θουκυδίδης αντίθετα βλέπει το παρελθόν ως εποχή βαρβαρότητας και θεωρεί ότι βρίσκεται στο υψηλότερο σημείο που έφτασε ο πολιτισμός, εκείνος ο αθηναϊκός του 5ου αιώνα. Η ιδέα όμως ενός χρόνου που κινείται «προς τα μπρος» είναι παρούσα και στη σκέψη του Πλάτωνα, ο οποίος αναπτύσσει το ουτοπικό όραμα μιας Καλλίπολης, μιας ευτυχισμένης και εύτακτης πολιτείας. Γι’ αυτό θα εισπράξει τους σκληρούς σαρκασμούς του Αριστοφάνη, ο οποίος στις «Εκκλησιάζουσες» αποδομεί τον πλατωνικό «κομμουνισμό». Σύμφωνα με τον Αριστοφάνη, η υπεράσπιση της ατομικής ιδιοκτησίας, οι ατομικοί και οικογενειακοί εγωισμοί καταλήγουν πάντα να κατισχύουν μεταξύ των ανθρώπων. Με δυο λόγια, είχε ήδη αρχίσει η συζήτηση για την ουτοπική σκέψη που θα διαπεράσει έπειτα όλη τη νεωτερικότητα.

● Ας κάνουμε τότε ένα άλμα προς τα μπρος. Το 1848, ο Καρλ Μαρξ προεικονίζει με επικολυρικούς τόνους αυτό που σήμερα αποκαλούμε «παγκοσμιοποίηση». Ο σεισμός της παγκοσμιοποίησης απέχει ακόμα πολύ από την ολοκλήρωσή του, αλλά στο 2021 είναι άραγε δυνατό να επιχειρήσουμε έναν πρώτο απολογισμό με όρους «προόδου»;

Στο πεδίο της προόδου, ο απολογισμός που μπορούμε να κάνουμε έχει δύο όψεις. Η παγκοσμιοποίηση έχει αναμφίβολα την αξία ότι έφερε σε επαφή κόσμους που ήταν διαχωρισμένοι, απομονωμένοι, και ότι τους κόσμους αυτούς τους άγγιξε με το χέρι της η νεωτερικότητα. Από ηθική άποψη, αυτό έγινε ωστόσο με ένα φρικτό τίμημα, αποτελούμενο από πολέμους των ισχυρών εναντίον των αδύναμων· με συγκρούσεις όχι μόνο με την πολεμική έννοια, αλλά και με την οικονομική, που επιδείνωσαν τις συνθήκες ζωής των λιγότερο ευνοημένων, στερώντας τους επιπλέον μια ελπίδα λύτρωσης. Η άλλη όψη της παγκοσμιοποίησης είναι πράγματι το ότι διέλυσε όλους τους πολιτικούς σχηματισμούς που, από τον 19ο αιώνα, είχαν επιφορτιστεί με το «κοινωνικό ζήτημα». Τόσο ο σοσιαλισμός όσο και ο κομμουνισμός ή η σοσιαλδημοκρατία σαρώθηκαν, αφήνοντας τους χαμένους της παγκοσμιοποίησης χωρίς πολιτικά σημεία αναφοράς.

● Μολονότι η Κίνα και άλλες ανατολικές δυνάμεις επωφελούνται πολύ από αυτήν, η παγκοσμιοποίηση δεν παραμένει ένα δυτικό «δημιούργημα», δεν ξεκινάει δηλαδή από μια «αποικιοκρατική» έννοια της προόδου, η οποία στράφηκε τελικά εναντίον των ίδιων των «αποικιοκρατών»;

Ορισμένες μελέτες υποστηρίζουν ότι οι μη δυτικοί κόσμοι δεν είχαν γνωρίσει και κυρίως δεν είχαν συλλάβει θεωρητικά την πρόοδο. Ισως να μην την είχαν στη θεωρία, αλλά την εφάρμοζαν στην πράξη, έστω και με διαφορετικούς ρυθμούς σε σχέση με τους δυτικούς. Εδώ και αιώνες η Δύση προτείνει νικηφόρα μοντέλα, σπρώχνοντας τον υπόλοιπο κόσμο προς ρυθμούς και ταχύτητες πολύ αποδοτικές στο οικονομικό πεδίο, οι οποίες όμως συμπαρασύρουν και όσους δεν κατορθώνουν να συμβαδίζουν. Είναι μια σπασμωδική και επιλεκτική ταχύτητα που αποκλείει. Η «μικρή» Δύση, έλεγε ο ιστορικός Τόινμπι, είναι από τη φύση της επιθετική. Το αποτέλεσμα είναι ότι σήμερα η Κίνα συναγωνίζεται τη Δύση με τα όπλα της Δύσης, παράγοντας στο εσωτερικό της τις τερατώδεις κοινωνικές ανισότητες και τις περιβαλλοντικές καταστροφές που γνωρίζουμε. Είναι ένα μοντέλο ανάπτυξης που πρέπει να το επανεξετάσουμε και όχι βέβαια να το προσκυνάμε. Γιατί μπορεί να αποκαλυφθεί θανάσιμο.

● Στην Ευρώπη, όπου την επινόησαν, η ιδέα της προόδου μπαίνει σε βαθιά κρίση μεταξύ του 1914 και του 1945. Μετά από δύο παγκόσμιους πολέμους και την ατομική βόμβα, δεν υπάρχουν πολλά περιθώρια για να είμαστε αισιόδοξοι. Η ανάπτυξη δεν μπορεί να γίνεται αντιληπτή ως αναπόδραστη εξέλιξη, αλλά ως μια διαδικασία που διακόπτεται, που υπόκειται σε οπισθοδρομήσεις ή και σε τρομερές πτώσεις…

Σίγουρα. Στη διάρκεια των πολεμικών συγκρούσεων, οι «σκληρές» επιστήμες κινητοποιήθηκαν όσο ποτέ άλλοτε για στρατιωτικούς σκοπούς. Αλλά και σε καιρούς ειρήνης η επιστημονική έρευνα εγείρει πελώρια ηθικά προβλήματα. Είναι επομένως αλήθεια, όπως είπατε, ότι η εικόνα μιας διακοπτόμενης εξέλιξης αντικατέστησε εκείνη ενός θαυμαστού μέλλοντος. Οχι, δυστυχώς τα πράγματα δεν προχωρούν πάντοτε προς τα μπρος.

● Ο Αμερικανός μαρξιστής Φρέντρικ Τζέιμσον έχει πει ότι στον 21ο αιώνα είναι ήδη πιο εύκολο να φανταστούμε το τέλος του κόσμου παρά το τέλος του καπιταλισμού. Μοιάζει σαν ο καπιταλισμός να έχει γίνει ένας ακίνητος ορίζοντας, ικανός να συνέρχεται μετά από κάθε συστημική κρίση και να αναπαράγεται αιώνια. Εσείς τι πιστεύετε;

Υπάρχει μια σκέψη που αναγνωρίζει στον καπιταλισμό ένα είδος αιώνιας μορφής και χρονολογεί τις απαρχές του ακόμα και στον αρχαίο κόσμο. Ο καπιταλισμός όμως δεν είναι συγκαιρινός του Αδάμ και της Εύας. Εχει μια ιστορική καταγωγή και ως ιστορικό φαινόμενο θα έχει και ένα τέλος. Στον τωρινό καπιταλισμό, βλέπουμε μια όλο και πιο πιεστική επικυριαρχία του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου, που ζημιώνει το παραγωγικό κεφάλαιο ώς το σημείο να το υποδουλώνει. Σήμερα μεγάλο μέρος των παραπόνων του παραγωγικού κεφαλαίου δεν απευθύνονται στους εργαζόμενους -με τους οποίους οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις είναι αλληλέγγυες- αλλά στον στραγγαλισμό του από τις τράπεζες.

● Στο μεταξύ η βιομηχανική αυτοματοποίηση προχωράει. Αυξάνει την παραγωγικότητα σε πρωτόγνωρα επίπεδα· εκτοπίζοντας όμως εργατική δύναμη και δημιουργώντας ανεργία μειώνει και τη μάζα εκείνων που θα έπρεπε να καταναλώνουν αυτά τα ευλογημένα εμπορεύματα. Αυτή η αντίφαση, που την είχε ήδη αναδείξει ο Μαρξ, λειτουργεί ακόμα ή είναι ξεπερασμένη;

Εγώ νομίζω ότι επανεμφανίζεται πιο ισχυρή από κάθε άλλη φορά. Το ζητούμενο δεν είναι φυσικά να βάλουμε φρένο στην πρόοδο, αλλά να δράσουμε έτσι ώστε οι νέοι κάτοχοι του πλούτου να αναγκαστούν να αποδεχθούν μια αξιοπρεπή ζωή για όσους εκδιώχθηκαν από την αγορά εργασίας με την αύξηση της αυτοματοποίησης. Η διανοητική εργασία δεν θα υποκατασταθεί ποτέ από τις μηχανές· θα πρέπει να γίνει η πιο διαδεδομένη μορφή εργασίας.

● Ενώ εμείς καθόμαστε στην πολυθρόνα μας και διαβάζουμε Θουκυδίδη ή Κοντορσέ, οι μηχανές τα κάνουν όλα από μόνες τους.

Ενα μέρος της χειρωνακτικής εργασίας θα ελέγχεται πάντοτε από τον άνθρωπο, αλλά η μείωσή της θα επιτρέψει σε πολύ περισσότερα πρόσωπα να αφοσιωθούν σε διάφορες δραστηριότητες. Η μόρφωση, η διαρκής εκπαίδευση, η πνευματική καλλιέργεια σε κάθε μορφή της θα χρειάζονται όλο και περισσότερο ειδικευμένο προσωπικό και δομές. Η αυτοματοποίηση δεν μπορεί να αφεθεί ανεξέλεγκτη, πρέπει να κυβερνηθεί.

● Σήμερα ωστόσο η ιδέα της προόδου φαίνεται να έχει συμπιεστεί στη μονοδιάστατη σφαίρα της τεχνολογικής ανανέωσης, όπου όλα αυτά που είναι «νέα» πρέπει υποχρεωτικά να είναι και «καλά».

Είναι μια αντίληψη που μέχρι τώρα έχει ευνοήσει την τύχη λίγων και έχει προκαλέσει την εξαθλίωση πολλών. Θα πρέπει να της αντιταχθούμε, να ρυθμίσουμε την τεχνολογική ανανέωση. […]