Η «Μήδεια» του Σάιμον Στόουν

Το σύντομο διάλειμμα στο πρόγραμμα της Επιδαύρου, για λόγους δικαιότερης διευθέτησης των παραγωγών της, επιτρέπει και σε εμάς μια μικρή παρένθεση, με ακόμη ένα αρχαιόθεμο έργο το οποίο παρουσιάστηκε νωρίτερα στο Φεστιβάλ προκαλώντας ενδιαφέρουσες συζητήσεις.

Μιλώ βέβαια για τη «Μήδεια» του Σάιμον Στόουν -τρομερό παιδί του ευρωπαϊκού θεάτρου από τη θέση του συγγραφέα και σκηνοθέτη-, που μετά τη θριαμβευτική περιοδεία του στις κεντρικές σκηνές του δυτικού κόσμου κατέληξε στο δικό μας «Παλλάς». Παραγωγός είναι το φημισμένο -εξίσου γνωστό και σε εμάς- διεθνές θέατρο του Αμστερνταμ («Internationaal Theater Amsterdam»), το οποίο ανάμεσα σε άλλα είναι ο βασικός φορέας του φλαμανδικού σκηνικού ύφους παγκοσμίως.

Πολύ έντιμα ο Στόουν προτάσσει στην παραγωγή του πως αυτή δεν αποτελεί απόδοση, διασκευή, μεταφορά ή ό,τι άλλο (οι όροι έχουν χάσει ούτως ή άλλως τη διακριτότητά τους) του Ευριπίδη, αλλά μια κατ’ ουσίαν πρωτότυπη εργασία, «βασισμένη» στον αρχαίο τραγικό. Με άλλα λόγια, ο Στόουν δεν κάνει και κάτι πολύ διαφορετικό από ό,τι συνήθως βλέπουμε τα τελευταία χρόνια στο δικό μας θέατρο, κυρίως με τον Αριστοφάνη. Μόνο που αυτή τη φορά, μυστηριωδώς, αν κρίνω από τα σχόλια που διάβασα και άκουσα, η «βασισμένη» στον αρχαίο μύθο πρωτότυπη δραματουργία του ξένου συγγραφέα δεν έπεισε διόλου για την αξία της. Κι ας έχει τα εύσημα σπουδαίων κριτικών του εξωτερικού - για εμάς η βαρύτητα της ολλανδικής «Μήδειας» δεν ήταν διόλου επαρκής ώστε να κορέσει το ντόπιο κριτήριο περί «τραγικότητας».

Η αλήθεια είναι πως αν περιγράψει κάποιος το έργο του Στόουν, δύσκολα θα βρει κάποια βαθύτερη εγγύτητα με τον μύθο της Μήδειας - ακόμα χειρότερα, το έργο του μοιάζει να αποτελεί μια μεταφορά στο πεδίο του «αστικού θεάτρου», κάτι για το οποίο ειδικά στην Ελλάδα έχουμε αποκτήσει αλλεργία εδώ και δεκαετίες. Μπορείς εμείς να μη θέλουμε πια τους αρχαίους μας «αρχαίους» - μα ας είναι τουλάχιστον αρκετά αφηρημένοι, αυτοτελείς, συμβολικοί ή αναγωγικοί, τόσο τουλάχιστον ώστε να μη θυμίζουν πρόσωπα σε σαλόνι που τσακώνονται για τα κληρονομικά.

Από αυτή την άποψη οι αμφισβητίες του Στόουν έχουν κάποιο δίκιο. Η δική του «Μήδεια» δεν μοιάζει παρά με την εκατοστή συνέχεια των «Σκηνών από έναν γάμο», έστω στην πιο μακάβρια εκδοχή τους. Στηρίζεται σε ένα αληθινό περιστατικό, στη μακρινή Αμερική της δεκαετίας του ΄90, όταν μια γιατρός σκότωσε τα παιδιά της, εκδικούμενη έτσι τη στάση του συζύγου της. Στο έργο του μάλιστα ο Στόουν φανερώνει την ηρωίδα του, με το όνομα Αννα, σε κατάσταση μεταβατική, να έχει μόλις βγει από την ψυχιατρική κλινική μετά την πρώτη απόπειρα δολοφονίας του άντρα της, Λούκα, και να προσπαθεί να βρει τα βήματά της στον κόσμο. Ακολουθούν «σκηνές» μεταξύ των δύο συζύγων, μεταξύ της Αννας και των δύο γιων της ή μεταξύ της ίδιας και της αντίζηλού της. Κάπως έτσι οδηγούμαστε τέλος πάντων στην ιστορία μιας απελπισμένης γυναίκας που στρέφει την καταπίεσή της εναντίον των δικών της ανθρώπων, υπερβαίνοντας ακόμη και το μητρικό ένστικτό της.

Είναι αλήθεια πως μια απλή περιδιάβαση στο διαδίκτυο αρκεί για να μας φανερώσει πως η γυναίκα που έδωσε την αρχική έμπνευση στο έργο δεν αποτελεί ένα τόσο σπάνιο περιστατικό από μόνο του… Οι μητέρες που στράφηκαν ενάντια στα παιδιά τους, οδηγώντας τα ακόμα και στον θάνατο, είναι παραπάνω από όσες πιστεύουμε. Μα καμιά από αυτές δεν μπορεί να γίνει από μόνη της πρόπλασμα για τη μυθική ανάπλαση της αποτρόπαιας πράξης τους. Κι αυτό γιατί οι μητέρες που δολοφόνησαν τα παιδιά τους αποτελούν κυρίως περιπτώσεις ψυχικής εκτροπής, αφήνοντας λίγο χώρο για την όποια δραματουργική ανάπτυξη. Ακόμα και να δεχθούμε πως είναι «σπουδαίο» αυτό που κάνουν -εννοείται σε όλο τον σκοτεινό όγκο του-, η τεκνοκτονία από μόνη της δεν είναι πράξη που οδηγεί εύκολα στη «μίμηση».

Ο Στόουν μάλλον παρασύρθηκε από -ή εκμεταλλεύθηκε ως γνήσιο τέκνο του θεάτρου- την απλοϊκή συνεκδοχή που μας κάνει κάθε φορά που ακούμε ένα παρόμοιο έγκλημα να ξυπνάμε την αρχαία θεότητα από τον ύπνο της. Φυσικά οι διαφορές είναι πολύ περισσότερες από τις ομοιότητες, κυρίως γιατί σε εμάς το μυθικό πλαίσιο που συγκρατεί την υπόθεση της αρχαίας «Μήδειας» απλά δεν υφίσταται. Εμείς επιμένουμε να βλέπουμε την πριγκίπισσα της Κολχίδας με ένα βλέμμα συμπάθειας -όχι τρόμου-, παρασυρόμενοι από τον μελοδραματισμό του έργου (για τον οποίο ούτε ο Ευριπίδης υπήρξε άμοιρος ευθυνών).

Τα ξέρουμε όλα αυτά, μα είμαστε αφελείς αν νομίζουμε πως μόνο εμείς τα ξέρουμε. Το ίδιο καλά τα γνωρίζουν και οι «Ευρωπαίοι». Μα εδώ ο Στόουν δεν κρατιέται να σκάψει και πάλι κάτω από ένα απάνθρωπο γεγονός μήπως και συναντήσει τον άνθρωπο που κουβαλάει. Γιατί αυτό που μας προκαλεί τώρα δεν είναι κάτι άλλο παρά πως την πράξη της Μήδειας τη διέπραξε μια καθόλα «κανονική» γυναίκα, γιατρός, τρυφερή με τα παιδιά της και «φυσιολογική» μετά τη θεραπεία της. Τι είναι λοιπόν αυτό που κάνει έναν κανονικό άνθρωπο να καταλήγει σε μια πράξη που είναι αδύνατον να συλλάβουμε εντός της ασφαλούς κανονικότητάς μας; Μήπως υπάρχει μέσα μας, εν υπνώσει, ένα μονοπάτι που οδηγεί στη φρίκη και το οποίο χαράχτηκε για πρώτη φορά στον αρχαίο μύθο; Δεν είναι η Μήδεια αυτό από το οποίο ξεκινάει ο Στόουν, πιστεύω. Η Μήδεια είναι αυτό στο οποίο καταλήγει. Είναι η δική του και δική μας Σφίγγα.

Από εκεί και πέρα έχουμε ένα καλογραμμένο έργο μα και μια αληθινά εξαιρετική παράσταση. Γι’ αυτό δεν νομίζω πως υπήρξαν αμφιβολίες. Πρόκειται για το εσωτερικό ενός κουτιού, λευκού και περίκλειστου (σκηνογραφία του Bob Cousins), εντός του οποίου πλάσματα του αστικού θεάτρου μεταφέρουν «εργαστηριακά» την εμπειρία τους. Εμείς, οι απέξω, βλέπουμε και συγκεντρωνόμαστε στις κινήσεις τους, στις αδιόρατες μα υπαρκτές τρικυμίες, στις καθημερινές ομιλίες τους… Συγκεντρωνόμαστε τόσο ώστε να ακούσουμε πίσω από την ησυχία της καθαρής ζωής τους το κακό να επελαύνει.

Εδώ έχουμε κυριολεκτικά το ρητό που λέει πως αφαιρώντας προσθέτεις. Προσθέτεις όχι μόνο τα αυτονόητα αλλά και τα αποσιωπώντα. Μια γυναίκα αγωνίζεται να ξαναβρεί τη χαμένη ζωή της. Δεν επαναστατεί ενάντια σε ό,τι την καθόρισε (εδώ κάτι θα απαντούσε ο Ιψεν), αλλά επιμένει να ανακτήσει στο «Κουκλόσπιτό» της τη θέση που της αφαίρεσαν. Ας είναι και γιατρός, ας είναι και Ολλανδέζα, ας παίζουν τα παιδιά της με τάμπλετ και ας συζητούν ήρεμα και πολιτισμένα για τις εξωσυζυγικές σχέσεις του πατέρα τους. Στο κέντρο παραμένει μια πληγή που όπως πιστεύω αφορά τη θέση της γυναίκας στην οικογένεια και ακόμα αιμορροεί.

Εδώ έχουμε και την εμφάνιση μιας φύσης που καθώς δεν βρίσκει την έξοδο από τον οίκο που βρήκε κάποτε η Νόρα, στρέφεται εναντίον του και του βάζει φωτιά. Τα αποκαΐδια που αρχίζουν να πέφτουν από νωρίς στη σκηνή του «Παλλάς» δεν είναι παρά σημεία μιας προγεγραμμένης καταστροφής που αρχίζει από «τα μέσα». Η φωτιά πρώτα έχει φάει τα σωθικά της Αννας και ύστερα εξαπλώνεται στο σπίτι της. Οι ερμηνείες ήταν αληθινά τρομερές, έστω και στην κλίμακα του αστικού θεάτρου που γνωρίζουμε. Από τη Marieke Heebink, κατ' αρχήν, στον κεντρικό ρόλο, που μας καθηλώνει στα βήματα μιας δολοφόνου που υπερβαίνει την ψυχιατρική περίπτωση. Αλλά και των υπόλοιπων ηθοποιών: Alexander Elmecky, Bart Slegers, Eva Heijnen, Evgenia Brendes, Leon Voorberg, Mente Wijsman και Fedy Bakker. Θίασος απόλυτα ενορχηστρωμένος και δοσμένος στον στόχο του: να πορευτεί ξανά στα χνάρια μιας «συγκεκριμένης» υπόθεσης στη μακρινή Αμερική, μέχρι να συναντήσει στον δρόμο το τρίστρατο του αρχαίου μύθου.

Δεν νομίζω πως τα κατάφερε για όλους τους θεατές… Μα χαλάλι. Ας είχαμε τέτοιες σκηνοθεσίες και ερμηνείες στο δικό μας θέατρο και ας μας απασχολούσαν κι εμάς παρόμοια ζητήματα.