Το δικαίωμα σε ζωή, ελπίδα και αγάπη δεν εκφράζεται μόνο με κραυγές

Της έκανε εντύπωση που τη ρώτησα σε τι κατάσταση βρισκόταν όταν γεννήθηκε μέσα της η ιδέα για την ταινία της «Για πάντα». Της έκανε εντύπωση που τη ρώτησα, αν αυτή, η φανατική του σινεμά του δημιουργού, η πιο αγαπημένη «μαθήτρια» του Θόδωρου Αγγελόπουλου, η δυναμική και πεισματάρα σκηνοθέτις, βλέπει ερωτικές ταινίες.

Κάπως έπρεπε να εκφράσω στη Μαργαρίτα Μαντά την έκπληξή μου, αλλά κυρίως τη συγκίνηση και απόλαυση που πήρα από τη ρομαντική, ναι, ρομαντική, ιστορία της για δυο πολύ μοναχικούς ανθρώπους (Αννα Μάσχα, Κώστας Φιλίππογλου) που καταφέρνουν σε μια άδεια, γκρίζα Αθήνα να συναντηθούν και να αγαπηθούν.

Το «Για πάντα» καλπάζει. Βραβείο σκηνοθεσίας στο Κάιρο, πανευρωπαϊκή πρεμιέρα στο Φεστιβάλ του Ρότερνταμ. Σε λίγες μέρες (29 Ιανουαρίου) βγαίνει και στις ελληνικές αίθουσες. Κάναμε την «Ida» θεά, ας τιμήσουμε κι αυτή την ασπρόμαυρη, ποιητική, «μικρή», δική μας ταινία. Μας επιτρέπει πολλά. Και κυρίως τα όνειρα.

• Σε τι ψυχολογική κατάσταση βρισκόσασταν όταν σας ήρθε η ιδέα για την ταινία;

Παράξενη ερώτηση. Τα πρώτα ψήγματα του «Για πάντα», η πρώτη πρώτη ιδέα, μου ήρθε τον Φεβρουάριο του 2010. Εκείνες τις μέρες έβγαινε στις αίθουσες η πρώτη μου ταινία, η «Χρυσόσκονη». Ημουν πολύ χαρούμενη γι’ αυτό, αλλά ένιωθα μαζί και μια έλλειψη. Μου έλειπαν το γύρισμα, η τρέλα του γυρίσματος, η γέννηση της ταινίας, που για μένα μόνο στο γύρισμα συμβαίνει. Ισως λοιπόν, τώρα που με ρωτάτε, το «Για πάντα» να πρωτοήρθε μέσα μου σε μια εποχή που είχα την ανάγκη να ξανακάνω γρήγορα γύρισμα.

• Βλέπετε ερωτικές ταινίες; Ποιες αγαπάτε ιδιαίτερα;

Κι άλλη παράξενη ερώτηση. Αν εννοείτε ταινίες πορνό, όχι δεν βλέπω. Μου φαίνονται εξαιρετικά βαρετές. Αν εννοείτε ταινίες «αγάπης», ναι, βλέπω. Με μια, ίσως φιλοσοφική, έννοια, ερωτικές θεωρώ σχεδόν όλες τις ταινίες. Αν έρωτας είναι η αναζήτηση του άλλου μισού, η αναζήτηση αυτού που λείπει και είναι για τον καθένα το αναγκαίο κομμάτι για να πληρωθεί η ύπαρξή του, νομίζω πως οι περισσότερες ταινίες ήταν, είναι και θα είναι ερωτικές. Αν τώρα μιλήσουμε για genre, καθαρά και μόνο, θα ήθελα πάρα πολύ να είμαι ο Αντρέι Ζουλάφσκι και να έχω κάνει το «Σημασία έχει ν’ αγαπάς». Δυστυχώς για μένα και ευτυχώς για αυτή την τεράστια ταινία, δεν είμαι ούτε θα γίνω ποτέ ο Αντρέι Ζουλάφσκι.

• Αυτή η συνάντηση δύο μοναχικών, ευαίσθητων, ευγενικών ανθρώπων ανήκει και στα δικά σας όνειρα;

Ξέρετε κανέναν που να μην ονειρεύεται μια τέτοια συνάντηση, αν δεν του έχει ήδη τύχει στη ζωή του; Ολοι νομίζω ονειρευόμαστε να συναντήσουμε εκείνο το ιδεατό, μέσα στο κεφάλι μας, σχήμα συντρόφου που θα είναι ακριβώς όπως εμείς και όπως το κεφάλι μας το φτιάχνει. Μόνο που δεν υπήρξε, δεν υπάρχει και δεν θα υπάρξει ποτέ ένα τέτοιο σχήμα, γιατί εμείς οι ίδιοι που το φαντασιωνόμαστε αλλάζουμε μεγαλώνοντας, αλλάζουμε έτσι όπως η ζωή και οι εμπειρίες μας προχωράνε. Προσωπικά, θα ‘θελα μεγαλώνοντας να ξαναβρώ και πάλι αυτό που είχα παιδί. Αυτό που είχαμε όλοι μας παιδιά. Την ικανότητα να αγαπάω κάποιον γι’ αυτό ακριβώς που εκείνος είναι κι όχι γι’ αυτό που εγώ θα ήθελα να είναι. Μεγάλη κουβέντα, ακόμα πιο μεγάλη προσπάθεια. Αν το καταφέρεις όμως, ίσως και να έχεις καταφέρει να γίνεις ένας ωραίος άνθρωπος.

• Τι θα λέγατε σε όσους περίμεναν από σας μια πιο κοινωνική, εξωστρεφή ταινία, έχοντας παρακολουθήσει τόσα χρόνια τη δυναμική δημόσια και επαγγελματική παρουσία σας;

Τι σημαίνει «κοινωνική» ταινία; Τι σημαίνει «εξωστρεφής» ταινία; Ο,τι έχω κάνει ώς τώρα, από τα ντοκιμαντέρ μου μέχρι και τις δύο ταινίες μου μυθοπλασίας, ένα κοινό τοπίο έχουν: τον άνθρωπο. Δεν μπορώ να δω κάτι πιο «κοινωνικό» από τον άνθρωπο τον ίδιο, τη σχέση του με τον εαυτό του, με την καταγωγή του, με τη μοναξιά και τη μοναδικότητά του, με τα πρόσωπα που αγαπάει ή ψάχνει να αγαπήσει, με τους άλλους ανθρώπους, με το περιβάλλον, με τα όνειρά του, με τις νίκες και τις ήττες του.

Δεν μπορώ να δω κάτι πιο «εξωστρεφές» από το να προσπαθώ, σε πείσμα όλων των πρακτικών δυσκολιών, να πραγματώσω αυτό που ονειρεύομαι ακριβώς με τον τρόπο που το ονειρεύομαι. Να μπορώ, σε πείσμα όλων των αγοραίων ευκολιών, να κάνω αυτό που θέλω να κάνω με τη δική μου ταυτότητα και μόνο με αυτή, χωρίς ξένα δάνεια. Εντάξει, είμαι δυναμική όπως πολλοί με θεωρούν, αλλά τι σημαίνει αυτό; Πως δεν θα ακούω μέσα μου τη δική μου σιωπή;

Μου είναι αδύνατον να ζήσω χωρίς ποίηση και χωρίς μουσική. Είναι τα πράγματα που με στηρίζουν να ονειρεύομαι και να ελπίζω, όσο κι αν γύρω μου ο κόσμος συνέχεια απανθρωπίζεται. Νομίζω πως διάλεξα το σινεμά σαν τρόπο να ζω γιατί είναι ποίηση και μουσική μαζί. Δεν χρειάζεται να κραυγάζουμε συνέχεια. Αντίθετα, χρειάζεται να σιγούμε εντός μας για να μπορούμε τη σωστή στιγμή να πούμε φωναχτά αυτό που πραγματικά πρέπει να ειπωθεί φωναχτά.

• Σε εποχές κρίσης (βλέπουμε στην ταινία και έναν ηλικιωμένο να ψάχνει στα σκουπίδια), οι ήρωές σας συνεχίζουν με επιμέλεια και αγάπη τις δουλειές τους και ζουν απομονωμένοι μέσα στις ονειροπολήσεις τους. Κάποιοι θα τους έλεγαν μικροαστούς. Εσείς;

Μα είναι μικροαστοί οι ήρωές μου. Μικροαστοί είναι η Αννα και ο Κώστας. Αυτή πωλήτρια ακτοπλοϊκών εισιτηρίων, αυτός οδηγός στον ηλεκτρικό σιδηρόδρομο. Από μικροαστούς κατάγομαι προσωπικά. Και οι δύο μου γονείς είναι κατοχικά παιδιά φτωχών οικογενειών που κατάφεραν με πολλούς κόπους και πολλή δουλειά να σπουδάσουν και να φτιάξουν ένα επίπεδο ζωής και παιδείας καλύτερο για τους ίδιους και για τα παιδιά τους.

Μικροαστή ήταν η γιαγιά μου που μεγάλωνε με το τίποτα τέσσερα παιδιά στην Κατοχή και ξενόπλενε για να τα ζήσει. Και που από τα δύο κομμάτια ψωμί που τους εξασφάλιζε, έδινε το ένα στους πεινασμένους που λιποθυμούσαν μπροστά στην πόρτα της. Ξέρετε, με ενοχλούν γενικώς οι διαφόρων ειδών «ετικέτες» και «ταμπέλες».

Στον καναπέ του δεν κάθεται μόνο ο πρώην «μικροαστός», που είναι σήμερα «μεσοαστός», είδος υπό εξαφάνιση. Στον καναπέ του κάθεται και ο «μεγαλοαστός» και ο «νεόπλουτος» και το «λαμόγιο» και όσες άλλες κατηγοριοποιήσεις θέλετε να παραθέσουμε. Στον καναπέ του, ενώ γύρω ο κόσμος αλλάζει και προχωράει, κάθεται όποιος θέλει να κάθεται και να μην κάνει τίποτα ενώ γύρω ο κόσμος αλλάζει και προχωράει.

Θα διαφωνήσω μαζί σας ότι οι ήρωες της ταινίας μου ζουν απομονωμένοι μέσα στις ονειροπολήσεις τους. Ζουν με απόλυτη αξιοπρέπεια τη δική τους μοναξιά μέσα σε μια πόλη που ζει με την ίδια αξιοπρέπεια τη δική της μοναξιά. Ο ηλικιωμένος, που ψάχνει τα σκουπίδια, είναι κι αυτός απόλυτα αξιοπρεπής μέσα σε αυτό που βιώνει. Ο Κώστας και η Αννα διεκδικούν, με τον δικό τους τρόπο ο καθένας, το δικαίωμά τους στη ζωή, την ελπίδα και την αγάπη. Δεν εκφράζεται μόνο με κραυγαλέες επαναστάσεις η αξιοπρέπεια και η διεκδίκηση της ζωής. Αντίθετα, συνήθως εκφράζεται και συμβαίνει από ανθρώπους ταπεινούς, σιγηρούς, μικροαστούς, οι οποίοι πράττουν εκεί όπου κάποιοι άλλοι κομπορρημονούν ασύστολα προτείνοντας μόνον το τίποτα.

• Τελικά υπάρχει «για πάντα» στον έρωτα;

Εγώ πιστεύω ότι υπάρχει «για πάντα» σε όλα, όσο ζούμε και αγαπάμε και ονειρευόμαστε και πιστεύουμε στο αδύνατο που γίνεται δυνατό. Πολλά στη ζωή έρχονται, περνούν και χάνονται. Και μετά έρχονται άλλα, που ξαναπερνούν και ξαναχάνονται. Αγάπες, έρωτες, φιλίες, άνθρωποι, καταστάσεις. Τίποτα όμως από όσα μας έχουν ορίσει δεν χάνεται ποτέ. Τίποτα από ό,τι έχουμε πραγματικά αγαπήσει, πραγματικά πιστέψει, δεν χάνεται ποτέ. Απλά, αλλάζει μορφή. Δεν χάνεται. Κι όσο υπάρχει η θάλασσα και θα μπορώ να την βλέπω, ναι, υπάρχει για πάντα.

Υπάρχει ελληνικός πολιτισμός και μετά την Αμφίπολη

• Την Κυριακή ψηφίζουμε. Τι ελπίζετε να βγει από αυτή την κρίσιμη εκλογική διαδικασία;

Μια κυβέρνηση που θα κάνει επιτέλους κάτι για τον δύσμοιρο αυτό τόπο και όχι για την εξουσία της. Μια νέα νοοτροπία που θα προτάξει παιδεία και πολιτισμό κοινωνικής και συλλογικής ευθύνης σαν μέγιστο μέλημά της απέναντι στις γενιές που θα έρθουν. Μια συλλογική συνειδητοποίηση πως μόνο με δικαιοσύνη και αυτογνωσία και σεβασμό στον εαυτό μας, άρα και στον άλλο, μπορούμε πλέον να προχωρήσουμε. Αλλιώς, ο δρόμος τελειώνει, αν δεν έχει ήδη τελειώσει, εδώ.

• Τι θα 'πρεπε η νέα κυβέρνηση να κάνει για το σινεμά;

Να ενδιαφερθεί για το σινεμά. Για το βιβλίο, το θέατρο, τη μουσική, τον χορό, την ποίηση. Να καταλάβει πως υπάρχει κάποιες εκατοντάδες χρόνια ελληνικός πολιτισμός και μετά την Αμφίπολη. Πως δεν μπορεί να χρησιμοποιεί την Ακρόπολη μόνο σαν χαρτί περιτυλίγματος σε σουβλάκια και την κάθε Αμφίπολη μόνο σαν επικαιρότητα ψήφων. Πως μόνο η Παιδεία και ο Πολιτισμός της καθημερινότητας και του αλληλοσεβασμού δημιουργούν κοινωνίες πολιτών και όχι αποικίες υπηκόων.

Οταν έρχονταν τα σύννεφα

• Δύο πρόσωπα και η πόλη, κυρίως η διαδρομή Θησείο-Πειραιάς και το λιμάνι. Φαντάζει εξαιρετικά δύσκολο να στήσει κανείς μια ταινία με τόσο λίγα στοιχεία, λόγια, πρόσωπα. Τι σας βασάνισε περισσότερο;

Πέρα από όλα τα «δύσκολα» που ενείχε η ταινία, τα λίγα μέσα που είχαμε για να την κάνουμε, έβαλα και δύο πραγματικά πολύ δύσκολα στοιχήματα: Ενα, να δείξουμε μια Αθήνα απόλυτα έρημη, την «εσωτερική» πόλη των χαρακτήρων, μια Αθήνα όπου δεν υπάρχει ψυχή, ούτε άνθρωποι, ούτε αυτοκίνητα, τίποτα. Δύο, να δείξουμε μια Αθήνα με μόνιμη βαριά συννεφιά, χωρίς στάλα ήλιου, όπου η βροχή έρχεται μόνο σαν ηχητική υπόσχεση μιας βροντής, αλλά δεν βρέχει πραγματικά ποτέ.

Και τα δύο στοιχήματα κερδήθηκαν χάρη στο πείσμα, την πίστη, την αγάπη, το δόσιμο και την εξαιρετική δουλειά των ολιγότατων συνεργατών μου, που συνέστησαν το ηρωικό συνεργείο. Η ταινία γυρίστηκε σε 31 μέρες, αλλά τα γυρίσματα απλώθηκαν σε δυόμισι μήνες. Ζούσαμε αγκαλιά με τη Μετεωρολογία. Οταν είχε ήλιο ή βροχή, κρυβόμασταν σπίτια μας. Οταν συννέφιαζε, βγαίναμε έξω και γυρίζαμε.

Πάμπολλα γυρίσματα σταματούσαν στη μέση είτε γιατί έβγαινε ήλιος είτε γιατί έπιανε βροχή. Το κλείσιμο των δρόμων στην Αθήνα και στο λιμάνι του Πειραιά, για πλάνα με φακούς μεγάλου εύρους κάδρου, γινόταν από τέσσερις ανθρώπους, πέντε κάποιες φορές. Ολοι κι όλοι στο γύρισμα ήμασταν δώδεκα-δεκατρείς. Είναι πολύ μεγάλο πράγμα η πίστη στο όνειρο. Ευτύχησα να έχω μια μικρή, εκπληκτική ομάδα συνεργατών, που όχι μόνο πίστεψαν στο όνειρό μου, αλλά το έκαναν και δικό τους. Τους ευγνωμονώ όλους. Από τους παραγωγούς της μέχρι τον εθελοντή «κλείστη δρόμων», που μας συνάντησε μια μέρα τυχαία κι έγινε μέλος της παρέας μας αφιλοκερδώς.

• Ασπρόμαυρη μεν η ταινία, αλλά με ελάχιστες μαγικές πινελιές χρώματος, λίγο γκρι, λίγο βυσσινί… Πώς και γιατί το αποφασίσατε;

Η απόφαση «αποχρωματισμένο προς το ασπρόμαυρο με λίγες τίντες χρώματος» ήταν από την αρχή δομικό σεναριακό στοιχείο της ταινίας. Ηταν ακόμα μία εικαστική σηματοδότηση του όλου περιβάλλοντός της. Η εσωτερική εικόνα της πόλης, της Αθήνας, μέσα στους ήρωες, την Αννα και τον Κώστα. Που θα γλυκάνει μαλακά και ανεπαίσθητα με χρώμα στο τέλος, όταν αυτοί οι δύο επιτέλους συναντηθούν στην αυγή μιας καινούργιας μέρας.

• Η ταινία ολοένα και περισσότερο αναγνωρίζεται και στο εξωτερικό. Το περιμένατε; Το ευχόσασταν;

Το ευχόμουν και το ήλπιζα. Είναι πολύ σημαντικό να μπορεί η κάθε ταινία να συνομιλήσει με το διεθνές κινηματογραφικό γίγνεσθαι, να μπει με κάποιο τρόπο στη διεθνή αγορά και να δει τα καλά και τα κακά της από ένα σύνθετο κοινό θεατών, κινηματογραφιστών, παραγωγών, στελεχών φεστιβάλ, εμπόρων, ατζέντηδων, από μια αλυσίδα τέλος πάντων ανθρώπων που συνιστούν ό,τι ονομάζεται «βιομηχανία του κινηματογράφου».

Κι είναι ακόμα πιο σημαντικό για ταινίες όπως το «Για πάντα», που έχουν γίνει κυριολεκτικά με ελάχιστα μέσα και χρήματα, χωρίς καμία διεθνή συμπαραγωγή και είναι οι πάμπτωχοι συγγενείς σε μια σημερινή διεθνή πραγματικότητα αμείλικτη και πολύ πολύ δύσκολη. Χαίρομαι επίσης πάρα πολύ που αυτό το άνοιγμα στο εξωτερικό δίνει τη δυνατότητα να δουν πολλοί άνθρωποι στον κόσμο την εξαιρετική δουλειά όλων των συνεργατών μου για την οποία, όσο κι αν επαναλαμβάνομαι, είμαι απίστευτα περήφανη.