«Ποτέ δεν πίστεψα τις περιπτώσεις των “μοναδικών” που οδηγούν τα πλήθη»

Συνέντευξη

«Η Φόνισσα ή ο θρίαμβος της Εθνικής Λυρικής Σκηνής». Αυτός ήταν ο τίτλος της γαλλικής «Φίγκαρο» σε ένα δημοσίευμα που εξυμνούσε την όπερα του Γιώργου Κουμεντάκη, αλλά και τα άλματα που έχει κάνει ο οργανισμός επί των ημερών του. Κι αυτό το δημοσίευμα είναι από τα λίγα πράγματα που έχει κρεμασμένα σε κορνίζα στο γραφείο του ο καλλιτεχνικός διευθυντής της Λυρικής.

Οι γαλλικές θριαμβευτικές κριτικές μοιάζουν σαν την πιο πρόσφατη στάση ενός απίθανου ταξιδιού που ξεκίνησε για τον καταξιωμένο συνθέτη πριν από πέντε χρόνια, όταν ανέλαβε το τιμόνι ενός οργανισμού που στριμωχνόταν στο «Ολύμπια» κι ονειρευόταν το φαληρικό παλάτι, που συχνά έκρυβε κάτω από το χαλί των λαμπερών παραγωγών τις παθογένειες ενός πολυπληθούς, κρατικού οργανισμού.

Ζητήσαμε από τον Γιώργο Κουμεντάκη να κάνουμε ξανά μαζί αυτή τη πεντάχρονη διαδρομή. Σήμερα που δεν τρέφει αυταπάτες και πιστεύει βαθιά στις προοπτικές. Σήμερα που οι μακέτες έχουν πια μετατραπεί στις μοναδικές εγκαταστάσεις και τη λαμπερή έδρα του οργανισμού. Σήμερα που τα όνειρά του για εξωστρέφεια επικοινωνούν πια με τα κορυφαία λυρικά θέατρα του κόσμου και οι παραγωγές τους έχουν τις υπογραφές κορυφαίων καλλιτεχνών παγκόσμιου βεληνεκούς. Αν μη τι άλλο, στο πρόγραμμα που ανακοίνωσαν πριν από μερικές μέρες έχει αρκετές.

«Καμαρώνω πάντα για τις καινούργιες μας παραγωγές που αναδεικνύουν το προφίλ του οργανισμού, δίνουν το στίγμα που εγώ κι η ομάδα μου θέλουμε να αφήσουμε και υπογραμμίζουν την προσπάθεια που έχουμε κάνει. Σίγουρα μιλάω για τον “Οθέλλο” του Μπομπ Γουίλσον αφενός, γιατί μας ανήκει ολοκληρωτικά και θεωρώ ότι μπορεί να ταξιδέψει στον κόσμο, αφετέρου γιατί θεωρώ ότι είναι το απόλυτο έργο για τη μοναδική σκηνοθετική γλώσσα αυτού του μάγου. Αναμένω επίσης με ιδιαίτερο ενδιαφέρον το “Ριγκολέτο” της Κατερίνας Ευαγγελάτου στο Ηρώδειο, καθώς είναι ένα έργο που με ακολουθεί σε όλη τη διαδικασία του κορονοϊού.

Δεν ήθελα να το καταναλώσουμε σε ένα τόσο δύσκολο περιβάλλον. Προτιμούσα να το απολαύσουμε υπό ιδανικές συνθήκες. Το δικαιούται και η σύλληψη της Κατερίνας, αλλά και το κοινό μας. Αισθάνομαι ότι με την πραγματοποίησή του βγαίνουμε από τις συμπληγάδες που περάσαμε και κλείνει αυτός ο φρικτός κύκλος του κορονοϊού μέσα μου. Προφανώς, τέλος, περιμένω με μεγάλη λαχτάρα τη “Βληχή” του Λάνθιμου. Την θεωρώ κορυφαία του στιγμή».

• Κάτι παραπάνω θα μας πείτε;

Είναι ένας πολύ διαφορετικός Λάνθιμος που κάνει υπέρβαση στη γλώσσα του και φτάνει σε έναν βαθύ, απίστευτα μελετημένο πρωτογονισμό. Δεν μιλάω για το ένστικτο, αλλά για την εικόνα. Είναι μια σπουδαία ταινία, βωβή, με συγκλονιστική χρήση μουσικής, μέσα από την οποία περνά όλη η ιστορία του κινηματογράφου. Ταυτοχρόνως αποτελεί μια ματιά σύγχρονη και πρωτότυπη, έχει για πρωταγωνιστές δύο συγκλονιστικούς ηθοποιούς κι είναι γυρισμένη στο τοπίο -της Τήνου- που με συγκίνησε βαθιά, καθώς το γνωρίζω.

Επίσης, αναγνώρισα βλέποντας την ταινία πως ο Γιώργος το είχε συλλάβει σε όλες του τις διαστάσεις. Είναι η καταγραφή μιας πραγματικότητας όλων των υπόγειων και περίεργων σχέσεων που μπορεί να συμβαίνουν σε έναν τόσο ιδιαίτερο τόπο, αποτυπώνοντας τα πάντα στην ύλη: στο δέρμα, στην πέτρα, στον ουρανό, στο φως, στη σκιά... Και μάλιστα όλα αυτά ιδωμένα μέσα από τη ματιά του συγκινησιακού, που κι αυτό ανατρέπει την αποστασιοποίηση που τον έχουμε συνηθίσει.

• Αντανακλά η περίοδος που έχουμε διανύσει στο πρόγραμμα που μόλις παρουσιάσατε;

Οχι. Επί δύο χρόνια ασχοληθήκαμε πολύ εντατικά με το τι σημαίνει να ζούμε μια πανδημία, να επιβιώνουμε από αυτήν και να παραμένουμε δημιουργικοί παρά τις αντιξοότητες και την αναμέτρηση με τον θάνατο. Αυτό αποδόθηκε σε όλες μας τις επιλογές και κατευθύνσεις. Σήμερα αυτό που αναζητώ είναι το τέλος αυτής της περιόδου. Θέλω να επανέλθουμε σε μια κανονικότητα, η οποία θα πιάσει το νήμα από κει που το αφήσαμε. Στο χρονικό σημείο που βρισκόμαστε αυτή τη στιγμή είναι άδικο για μένα προσωπικά, για τον οργανισμό αλλά και για την κοινωνία να αναπαράγουμε αυτόν τον προβληματισμό, ενώ, στην πραγματικότητα οφείλουμε κάποια στιγμή να τον αφήσουμε οριστικά πίσω μας.

Εστιάζουμε στην εκπαίδευση, την κοινωνική προσφορά, την ανάπτυξη ρεπερτορίου, τις νέες αναθέσεις (έχουμε φτάσει τις 85 περίπου), το μεγάλο βήμα προς το μεγάλο διεθνές κοινό. Μιλάμε για πολύ σημαντικές έννοιες και πολύ υψηλούς στόχους που δεν θέλω να τους περιορίσω σε μία θεματολογία πόνου, θλίψης, αρρώστιας και περιορισμού που επιβάλλουν οι συνθήκες μίας πανδημίας. Ονειρευόμαστε να ανθήσουμε ξανά και να πιάσουμε το νήμα τη στιγμή που το αφήσαμε ακόμα κι αν ο τρόπος είναι σίγουρα διαφορετικός ακόμα κι αν στο βλέμμα έχουν καταγραφεί όσα ζούμε επί δυο χρόνια.

• Το γεγονός ότι θέλετε να επιστρέψετε εκεί που είχατε αφήσει τα πράγματα υπονοεί ότι ήταν σε καλύτερο σημείο ο οργανισμός απ’ ό,τι σήμερα;

Σίγουρα. Εκείνη τη στιγμή υπήρχε η δυναμική για να εκτοξευτεί ο οργανισμός. Ο κορονοϊός ήταν μία καμπύλη κατά τη διάρκεια της οποίας πρωτίστως στερηθήκαμε το κοινό και παγώσαμε τη δυνατότητα να ανοίξουμε τα φτερά μας προς τα έξω, μιας κι οι συμπαραγωγές με τα μεγαλύτερα λυρικά θέατρα μετατίθενται στα επόμενα χρόνια. Σημαντικό, ωστόσο, είναι ότι μπορούμε δυο χρόνια μετά τη σφοδρή καταιγίδα να μιλάμε για μεταθέσεις και αναβολές, αλλά όχι για απώλειες.

Κάναμε βουτιά σε αχαρτογράφητα νερά επιχειρώντας να μην αρρωστήσουμε, να μην πνιγούμε, να μην πεθάνουμε. Τώρα, όμως, την αρρώστια δεν τη θέλουμε άλλο στη ζωή μας. Δεν το επιτρέπω στον εαυτό μου, ούτε και θέλω να περάσει ο οργανισμός σε εσωστρεφή περίοδο. Νομίζω ότι η «Φόνισσα» έδειξε ότι οδεύουμε προς εκείνη τη γνώριμη δυναμική: η προσέλευση ήταν τεράστια, το κοινό εξαιρετικά νεανικό, η διάθεση ανέλπιστα θετική για ένα έργο που είχε παιχτεί ήδη δύο φορές.

• Υπήρξε κέρδος για την ΕΛΣ από την περίοδο του εγκλεισμού;

Σταθήκαμε όρθιοι υπό πρωτοφανείς συνθήκες, δεν προδώσαμε το κοινό μας, δημιουργήσαμε την GΝΟ TV, προτάξαμε την ασφάλεια των θεατών αλλά και των εργαζομένων του οργανισμού, πραγματοποιήσαμε ένα συντριπτικό ποσοστό παραγωγών μέσα στο 2021. Βρεθήκαμε να ανακαλύπτουμε νέα εργαλεία και νέους τρόπους επιβίωσης όπως το κανάλι μας, το οποίο δεν θα είχε γίνει ποτέ γιατί ποιος θα μπορούσε να συλλάβει τη δημιουργία μιας τέτοιας πλατφόρμας και να τη στηρίξει αν δεν ήταν επιτακτική η ανάγκη της; Δεν ήταν εύκολο. Η απόσταση από την καταστροφή ήταν ελάχιστη.

• Ο επαναπροσδιορισμός προτεραιοτήτων κι η ανασύνταξη της κοινωνίας πώς μεταφράζεται σε έναν πολιτιστικό οργανισμό;

Μπορεί να μην επηρεάζεται ένας τόσο πολυπληθής οργανισμός; Πώς μπορεί να λειτουργήσει και να παραμείνει δημιουργικός κάποιος που έχει φόβο, δεύτερες σκέψεις και εσωτερικούς προβληματισμούς; Ωστόσο, παρατήρησα πως, όπως στην κοινωνία, έτσι και στις μικρότερες κοινωνίες σαν τη Λυρική, λειτουργούσε με ιδανικό τρόπο σε ατομικό επίπεδο, αλλά κάπου χάσαμε το συλλογικό.

Ενα στοιχείο που μας έλειψε και στην πρόσφατη οικονομική κρίση. Βλέπω δηλαδή τις μονάδες, αλλά δεν βλέπω το σύνολο. Είναι πολύ δημοκρατικό να δίνεται λόγος στους πάντες να εκφραστούν, αλλά συγχρόνως επηρεάζονται άνθρωποι που συχνά δεν έχουν τα κριτήρια να συνειδητοποιήσουν τι είναι αυτό που τους προσφέρεται ως πληροφορία. Εχουν όλοι μια αγωνία να επιβάλλουν τις σκέψεις και απόψεις τους. Και αυτή η ένταση στην κοινωνία μόνο καταστροφικές συνέπειες έχει. Δεν περίμενα ότι ο φανατισμός απέναντι σε έναν κοινό εχθρό θα είναι τόσο έντονος.

• Πρόσφατα, και έπειτα από 5 χρόνια στην καλλιτεχνική διεύθυνση, μιλήσατε πρώτη φορά για αδιέξοδες καταστάσεις εντός Λυρικής. Πιστεύετε ότι είναι αποτέλεσμα της πανδημίας;

Αισθάνομαι ότι είναι επιπτώσεις της πανδημίας σε συνδυασμό με κάποιες μικροπαθογένειες που σίγουρα υπήρχαν και βρήκαν τώρα την ευκαιρία να βγουν στην επιφάνεια. Αυτό που με προβληματίζει περισσότερο είναι όταν κάποιος βάζει τον εαυτό του πάνω από το σύνολο και τον οργανισμό που του δίνει τη δυνατότητα να ζει αξιοπρεπώς κι αγνοεί οτιδήποτε σχετίζεται με το «μαζί».

Εμένα με συγκινούσε πάντα να είμαι μέλος μιας ομάδας και μαζί με άλλους να συνυπογράφουμε, να συμπορευόμαστε, να συνδημιουργούμε έναν νέο κόσμο. Ποτέ δεν πίστεψα στις περιπτώσεις των σπουδαίων «μοναδικών» που οδηγούν τα πλήθη. Μου αρέσει το «μαζί» και αυτό θεωρώ ότι έχει διαρραγεί. Κι είναι τόσο κρίμα να μη μαθαίνουμε από αυτή τη λαίλαπα -η οποία σίγουρα θα επαναληφθεί στο μέλλον- ότι η ατομικότητα δεν έχει πια κανένα νόημα. Μου λείπει το κοινό συναίσθημα, το σημείο εκείνο στο οποίο να συναντιέται ο κόσμος και να αισθάνεται τα ίδια πράγματα.

• Μήπως όλα αυτά υπήρχαν, αλλά η ευημερία στην οποία ζούσαμε δεν σας άφηνε να δείτε την πραγματικότητα;

Νομίζω ότι η σωστή λέξη είναι το βόλεμα που δημιουργούσε έναν υπνωτισμό διότι δεν υπήρχε κάποιος κίνδυνος να διαταράξει τα κεκτημένα μας.

• Από ποιους είστε απογοητευμένος;

Δεν με ενδιαφέρει να κατονομάσω τις παραφωνίες, αλλά να μην καταστραφούν όσα προσπαθήσαμε και ονειρευτήκαμε προ κορονοϊού.

• Μιλάτε σαν κάποιοι να μην εκτιμούν την προσπάθεια που έχει γίνει.

Οι άνθρωποι που αντιδρούν είναι μια μειοψηφία με δυνατή φωνή, που πάντα φωνάζει περισσότερο και προσπαθεί να φέρει την κατάσταση στην τέχνη, στη μουσική, στα μέτρα της. Επιθυμούν να κινούμαστε όλοι στο δικό τους επίπεδο για να μην υπάρχει σύγκριση. Αυτό εγώ δεν θα το αφήσω να συμβεί ποτέ. Δεν υπάρχει περίπτωση σε αυτό το πέταγμα που κάνει η Λυρική να επιτρέψω σε κάποιους να επιβάλλουν τον επαρχιωτισμό και τη μικρή κλίμακα μόνο και μόνο για να μην ξεβολευτεί ο μέσος όρος. Δεν αποδέχομαι, έτσι κι αλλιώς, τον μέσο όρο. Το μέτρο μου είναι πολύ πάνω από αυτό κι εκεί μόνο θα στοχεύω.

• Τους ξεβολέψατε καθόλου;

Πάρα πολύ, αλλιώς δεν θα ούρλιαζαν. Δεν θα καλύψω ποτέ τη μετριότητα. Δεν το έχω κάνει στον εαυτό μου, στη δουλειά μου, στη ζωή μου, πουθενά.

• Υπήρχαν άνθρωποι που σας συμβούλευαν να ακολουθήσετε πιο συγκαταβατική γραμμή απέναντι στα σωματεία;

Ακόμα υπάρχουν εκείνοι που μου λένε ότι κανονικά δεν πρέπει να συγκρούομαι. Ομως εγώ πιστεύω ότι σ’ αυτή τη φάση πρέπει να λέγονται αλήθειες. Καλό είναι να ξεβολευόμαστε πού και πού, αλλά και να σπάμε τα μούτρα μας. Οχι για να δούμε ποιος θα επικρατήσει, αλλά για να είναι καθαρές οι θέσεις του καθενός. Δεν θέλω να ζημιωθεί κανείς. Θέλω όλοι μαζί να οδηγηθούμε στο αύριο. Κι επίσης έχω μια βαθιά φιλεργατική ματιά στα πράγματα. Η πρόθεσή μου είναι να βοηθηθεί πρωτίστως εκείνος που υποφέρει, που έχει τις λιγότερες απολαβές, που δίνει όλο του τον εαυτό και δεν στηρίζεται ή αυτός που ποτέ δεν άκουσε ένα «μπράβο» εδώ μέσα.

• Η σύγκρουση πάντως που αναφέρατε μπορεί να οδηγήσει στην ήττα.

Ε, και; Από την πρώτη στιγμή είμαι έτοιμος γι’ αυτό. Οσοι αντέξουμε σε αυτή την απόλυτη υψηλή τάση έχει καλώς. Αν χρειαστεί να τη χαμηλώσω, θα φύγω. Αν κάποια δύναμη έχω μέσα μου -σε εντελώς προσωπικό επίπεδο- είναι ότι μπορώ ανά πάσα στιγμή να πάρω αυτά τα λίγα πράγματα που βλέπετε και να εξαφανιστώ. Γιατί η ζωή μου εκτός είναι πάρα πολύ ωραία. Αρα η αποχώρηση δεν είναι ήττα. Ξέρετε μόνο τι με φοβίζει; Να μην καταφέρω να ολοκληρώσω τα πράγματα που έχω ονειρευτεί για τον οργανισμό. Αυτή πράγματι θα είναι μια ήττα.

• Σε όσους λένε πως ο Κουμεντάκης διαχειρίζεται μεν έναν μεγάλο κρατικό οργανισμό με πολλαπλές παθογένειες, αλλά από την άλλη δεν έχει νιώσει την ανασφάλεια της επιβίωσης με την πενιχρή επιχορήγηση, καθώς έχει την πολύτιμη στήριξη του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, τι απαντάτε;

Πρώτον αισθάνομαι πάρα πολύ περήφανος που έχουμε την υποστήριξη του υπουργείου Πολιτισμού και του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος και συμπορεύομαι με ανθρώπους με τους οποίους μας συνδέει αλληλοκατανόηση και κοινοί σχεδιασμοί. Είναι σχέσεις που χτίστηκαν με πολλή δουλειά και δεν καταλαβαίνω γιατί πρέπει να απολογηθώ. Δεύτερον, συχνά ο κόσμος ξεχνά ότι οι παραγωγές της Λυρικής είναι πρωτογενείς. Δεν είμαστε μεταπράτες. Δεν κλείνουμε απλώς παραστάσεις που τις φέρνουμε στην Αθήνα. Εμείς φτιάχνουμε παραγωγές από το μηδέν και μάλιστα πια τις στέλνουμε στο εξωτερικό.

Η πρωτογενής παραγωγή, λοιπόν, είναι αδιανόητα ακριβή και σας διαβεβαιώ ότι τα χρήματα δεν αρκούν γι’ αυτά που ονειρεύομαι. Ούτε ασφάλεια αισθάνομαι διότι στον προγραμματισμό κάνουμε μεγάλη οικονομία για να φτάσουμε σε αυτό που βλέπετε. Και κάτι ακόμα: το ότι κάποιος σου δίνει χρήματα δεν εξασφαλίζει επιτυχημένο αποτέλεσμα. Δεν είμαι αφελής για να πιστεύω ότι αν δεν είχα χρήματα θα μπορούσα να παράξω υψηλού επιπέδου έργο. Κι από την άλλη δεν είμαι ηλίθιος για να πιστεύω ότι αν έχεις χρήματα μπορείς να κάνεις σημαντικά πράγματα.

Ξέρουμε πολλούς που κατασπατάλησαν πολλά εκατομμύρια κάνοντας μια τρύπα στο νερό και εξυπηρετώντας ουσιαστικά τον εαυτό τους. Εγώ, πέντε χρόνια τώρα, δεν αξιοποίησα ούτε μια φορά τη δυνατότητα που μου δίνει ο νόμος να ετοιμάζω δύο δικές μου παραγωγές ετησίως. Αρα, εκτός από τον μισθό μου, δεν έχω πάρει ούτε μία δραχμή παρόλο που δικαιούμαι δύο αμειβόμενες παραγωγές τον χρόνο. Στο, δε, τωρινό ανέβασμα της «Φόνισσας» όχι μόνο δεν έλαβα αμοιβή, αλλά επιπλέον ζήτησα να μην παίρνω ούτε τα δικαιώματά μου.