Η Νιγηρία πίστεψε τις ψεύτικες προφητείες των Βρετανών

Στα τριάντα του και με το πρώτο του μυθιστόρημα, τους «Ψαράδες», έγινε παγκόσμια λογοτεχνική προσωπικότητα. Εφτασε σε απόσταση αναπνοής από βραβείο Man Booker με μια απλή και τραγική οικογενειακή ιστορία, που διαβάζεται και σαν παραβολή για τη μοίρα της πατρίδας του

Τι ξέρουμε από τη Νιγηρία; Θυμόμαστε από τα παιδικά μας χρόνια τον εμφύλιο για την Μπιάφρα και διαβάζουμε σήμερα, καθημερινά, για τις φρικαλεότητες της Μπόκο Χαράμ.

Ευτυχώς υπάρχει και η λογοτεχνία. Αυτή η μεγάλη και πλούσια χώρα της Δυτικής Αφρικής, που μετράει πενήντα πέντε χρόνια ανεξαρτησίας, χάρισε στον κόσμο τουλάχιστον έναν σπουδαίο και πολυμεταφρασμένο συγγραφέα, τον Τσινούα Ατσέμπε (1930-2013), που λίγο πριν πεθάνει κέρδισε και το βραβείο Man Booker International.

Αλλά να που τα τελευταία χρόνια τα «παιδιά» του Ατσέμπε πληθαίνουν και κατακτούν πάλι τους αναγνώστες όλου του κόσμου. Με τολμηρές ιστορίες από την πατρίδα τους, ακόμα κι όταν τους αρπάζει η Αμερική, τους δίνει θέσεις σε πανεπιστήμια και τους κάνει σταρ. Σαν την Τσιμαμάντα Αντίτσι. Και τώρα τον 30χρονο Τσιγκόζιε Ομπιόμα, που με το πρώτο κιόλας μυθιστόρημά του μπήκε στη short list για το Booker και πήρε τόσες διθυραμβικές κριτικές που του φτάνουν για την υπόλοιπη ζωή του.

Δικαίως. Οι «Ψαράδες» του, που κυκλοφόρησαν από το «Μεταίχμιο», είναι από εκείνα τα βιβλία που με τη μορφή της παραβολής, του παραμυθιού, της τραγωδίας σε εκπλήσσουν με την αφηγηματική τους δεινότητα και σε αναστατώνουν, σε στοιχειώνουν με το θέμα τους.

Δεν θα προδώσουμε την ιστορία, μόνο τα βασικά. Τέσσερα πολυαγαπημένα αδέλφια, ο Ικένα, ο Μπότζα, ο Ομπέμπε και ο Μπεν, που μεγαλώνουν τη δεκαετία του 1990 σε μια μικροαστική οικογένεια, με μπαμπά τραπεζικό, πέφτουν πάνω στον τρελό του χωριού, που όλοι πιστεύουν ότι έχει τη δύναμη να προβλέπει το μέλλον. Η φρικτή προφητεία που εξαπολύει για τον μεγάλο αδελφό, τον Ικένα, ξεδιπλώνει την τραγωδία και την καταστροφή.

Ο Ομπιόμα μεγάλωσε στη Νιγηρία, σπούδασε το 2009 σε πανεπιστήμιο στον τουρκικό τομέα της Λευκωσίας («Δυστυχώς ήθελα, αλλά δεν τα κατάφερα να επισκεφτώ την ελληνική πλευρά, γι’ αυτό χαίρομαι πολύ που οι Ελληνες μπορούν τώρα να διαβάζουν το βιβλίο μου», μου λέει), συνέχισε στις ΗΠΑ, όπου σήμερα διδάσκει λογοτεχνία και γραφή στο Πανεπιστήμιο της Νεμπράσκα.

Εκεί ολοκληρώνει σε λίγο και το δεύτερο μυθιστόρημά του. Εχουμε πολλά να πούμε. Για το βιβλίο του και τη Νιγηρία. Μας ενώνει, άλλωστε, όπως μάθαμε, ο Ομηρος και η αρχαία τραγωδία.

• Οι τέσσερις αδελφοί είναι έξυπνοι, χριστιανοί, δυτικοποιημένοι και πολύ δεμένοι μεταξύ τους. Γιατί, λοιπόν, δεν αντιστέκονται περισσότερο στην προφητεία ενός τρελού μάγου και καταστρέφουν τη ζωή τους; Τι μήνυμα θέλετε να δώσετε;

Εχω διαβάσει στη ζωή μου πολλή αρχαία τραγωδία και Σέξπιρ. Και στα 14 μου χρόνια καταβρόχθισα στη βιβλιοθήκη του σχολείου μου όλο τον Ομηρο και την ελληνική μυθολογία. Εχουμε, ξέρετε, και στην πατρίδα μου ένα παρόμοιο με το δικό σας είδος τραγωδίας. Ανήκω στη φυλή Igbο, την ίδια με τον Τσινούα Ατσέμπε. To αριστούργημά του «Τα πάντα γίνονται κομμάτια» είναι μια κλασική Igbο τραγωδία.

Ο ήρωάς του, ο Οκόνκουο, ανέρχεται και πέφτει σαν τραγικός ήρωας. Μέσα, λοιπόν, σε αυτή την αφηγηματική παράδοση μεγάλωσα στη Νιγηρία, με τέτοιες ιστορίες. Γύρω μου επικρατούσε η πίστη σε θεούς και πνεύματα, ότι τα πνεύματα-οδηγοί κάθε ανθρώπινου όντος είναι αυτά που ελέγχουν τι συμβαίνει στις ζωές μας. Ετσι, στο μυθιστόρημά μου το ισχυρό μήνυμα είναι ότι το κακό μπορεί να συμβεί στον καθένα. Δεν είναι ανάγκη αυτός να φταίει, ούτε να το προκαλεί.

• Αυτό είναι το εντυπωσιακό στο βιβλίο σας, ότι μια ιστορία σύγχρονη, στη Νιγηρία της δεκαετίας του 1990, μπορεί να εξελιχθεί πειστικά με όρους του προηγούμενου αιώνα.

Ναι, γιατί και σήμερα ακόμα πιστεύουμε ότι το κακό μπορεί να σε βρει όπου και να ’σαι, και κλειδαμπαρωμένος στο δωμάτιό σου. Τι προσπαθώ, λοιπόν, να πω; Οτι δεν είναι στο χέρι σου να αντισταθείς στη μοίρα.

• Το πιστεύετε κι εσείς αυτό; Οτι δηλαδή η λογική, οι ηθικές αξίες, ο ανθρωπισμός δεν έχουν καμιά δύναμη να παλέψουν τη μοίρα, τις προκαταλήψεις;

(Γελάει). Και ναι και όχι. Οπου κι αν πάω, αυτή την ερώτηση μου κάνουν. Κάθε φορά, όμως, που πηγαίνω στη Νιγηρία, βλέπω ανθρώπους που πέφτουν στο χώμα και ουρλιάζουν και όλοι πιστεύουν ότι κάποιο κακό πνεύμα τούς έχει κυριεύσει. Ακόμα και οι πιο μορφωμένοι Νιγηριανοί πιστεύουν τέτοια πράγματα γιατί κυριαρχεί ένα μείγμα δυτικού πολιτισμού και αφρικανικής ανιμιστικής παράδοσης.

Αναρωτιέμαι κι εγώ πώς γίνεται, όσο λογικοί και μορφωμένοι και να είμαστε, να πιστεύουμε στην ύπαρξη σαμάνων, που έχουν προφητική δύναμη. Είναι αυτή άραγε η μοίρα των Αφρικανών; Ο κάθε αναγνώστης μπορεί να δώσει τη δική του ερμηνεία στο μυθιστόρημα.

Αλλά κατά τη δική μου γνώμη οι «Ψαράδες» προσπαθούν να πουν ότι η προφητεία του Αμπούλου έχει τη δύναμη να καταστρέψει τον Ικένα μόνο γιατί αυτός την πίστεψε.

Οτι η τραγωδία ήρθε όχι επειδή την προέβλεψε ένας μάγος, αλλά γιατί ο Ικένα κατέστρεψε μέσα του την αγάπη που είχε για τους αδελφούς του. Κι αυτό ήθελα πάνω απ’ όλα να δείξω. Οτι όταν μπορεί κάτι να μεταμορφώσει την αγάπη ανάμεσα στους ανθρώπους, όταν η αγάπη γίνεται μίσος, όλα μπορούν να συμβούν. Ο κατάλογος των κακών που ακολουθούν δεν έχει τέλος.

• Αρα οι «Ψαράδες» είναι κατά βάση μια οικογενειακή ιστορία. Εχει καμιά σχέση με τη δική σας;

Προέρχομαι κι εγώ από μια αγαπημένη οικογένεια, με δώδεκα αδελφούς και αδελφές. Μια εποχή, ειδικά όταν έφυγα από το σπίτι μου στο εξωτερικό για σπουδές, άρχισε να με βασανίζει ο φόβος και το ερώτημα αν μπορεί, και τι μπορεί να μπει ανάμεσα σε αγαπημένα αδέλφια και να αλλάξει την αγάπη σε μίσος.

Τι μπορεί να συμβεί σε μια στενά δεμένη οικογένεια όταν έρθει αντιμέτωπη με το κακό; Τέτοιες ερωτήσεις είχα συνεχώς στο μυαλό μου. Κι έγραψα τους «Ψαράδες» με επίκεντρο την αγάπη και τις ανθρώπινες σχέσεις.

• Πολλoί πάντως δίνουν στο βιβλίο σας και πολιτικές προεκτάσεις. Οτι δηλαδή η Νιγηρία, ακριβώς όπως και τα τέσσερα αδέλφια, καταστρέφεται από ψέματα, μίση και προκαταλήψεις. Συμφωνείτε μ’ αυτή την ανάγνωση;

Ναι, απολύτως. Τα βάσανα της Αφρικής και της πατρίδας μου μοιάζουν με την ιστορία που διηγούμαι. Ακόμα και με την προφητεία του Αμπούλου. Να σας εξηγήσω. Η Νιγηρία δεν υπήρχε ως κράτος και εθνική οντότητα πριν από το ξεκίνημα του 20ού αιώνα.

Οταν ήρθαν οι Βρετανοί, το μόνο που είχαν στο μυαλό τους ήταν να εκτοπίσουν πληθυσμούς, να ξανασχεδιάσουν τον χάρτη, να δημιουργήσουν κράτη και πολιτείες, χωρίς να υπάρχει καν στοιχειώδης κοινή εθνική συνείδηση μεταξύ των πολιτών.

Δηλαδή, ακριβώς το αντίθετο από αυτό που συνέβη με τα ευρωπαϊκά κράτη, όπου προϋπήρξε η εθνική συνείδηση. Ηταν σαν να μπήκαν οι Βρετανοί το 1914 σε μια μεγάλη πόλη, να είδαν πολλούς ανθρώπους να ζουν ο καθένας την εντελώς διαφορετική ζωή του ευτυχισμένος δίπλα στον άλλο, και να τους είπαν: «Καταστρέψτε τα σπίτια σας κι ελάτε να χτίσουμε ένα μόνο, μεγάλο σπίτι, όπου θα ζήσετε όλοι μαζί».

• Και γιατί ήταν αναγκαστικά κακό αυτό;

Φυσικά και ήταν κακό. Γιατί, όπως στην οικογένεια του Ικένα, έτσι και στη Νιγηρία προϋπήρχε η αγάπη, οι άνθρωποι ζούσαν ειρηνικά. Και ήρθαν οι Βρετανοί και τους είπαν μία προφητεία, κι αυτοί την πίστεψαν και άρχισαν να ζουν με έναν καινούργιο, καταστροφικό τρόπο.

Τους είπαν: «Οι παραδόσεις σας είναι νεκρές και βάρβαρες, ο πολιτισμός σας είναι ανοησία, ο δικός μας είναι ανώτερος, πρέπει να τον ακολουθήσετε, εγκαταλείψτε το σύστημα των ιδεών σας, γίνετε χριστιανοί». Σ’ αυτό, λοιπόν, προσπαθεί το μυθιστόρημα να επιστήσει την προσοχή των ανθρώπων της Νιγηρίας, στο ότι αυτό που ζουν δεν ήταν δική τους επιλογή. Τους λέει «ξανασκεφτείτε το».

Μπορούμε, πιστεύω, να δημιουργήσουμε μια χώρα που να είναι πραγματικά δικιά μας ιδέα, όχι κάποιων ορθολογιστών ξένων. Γιατί μόνο τότε θα αποκτήσει σημασία και ισχύ ο ορθολογισμός, μόνο τότε θα ζήσουμε με δημοκρατία, θα αποκτήσουμε παιδεία.

Το μυθιστόρημά μου προκαλεί συνειδητά το δόγμα και την ιδεολογία που διαμόρφωσαν τη μετα-αποικιοκρατούμενη Αφρική. Θέλει με ένα σοκ να δημιουργήσει σκέψεις πάνω στην πορεία που έχουμε πάρει και πάνω στο μέλλον μας.

• H Nιγηρία είναι μεγάλη και πλούσια χώρα και, για την ώρα τουλάχιστον, έχει δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση. Θα ’λεγε κανείς ότι βρίσκει σιγά σιγά τον δρόμο της ύστερα από εμφύλιους και δικτατορίες, ακόμα και χωρίς τις δραστικές αλλαγές που υπονοείτε. Δεν είστε καθόλου αισιόδοξος για το μέλλον της;

Kι όμως, είμαι αισιόδοξος. Νομίζω ότι και το μυθιστόρημά μου κρύβει μέσα του ελπίδα. Γιατί λέει ότι ακόμα κι αν έγιναν όλα αυτά, ακόμα κι αν έγιναν λάθη, ακόμα κι αν ο Ικένα και ο Μπότζα πέθαναν, υπάρχει μια νέα γενιά που μπορεί να αρχίσει πάλι.

Τα δύο αγόρια που επέζησαν, αλλά και τα μικρότερα παιδιά της οικογένειας, είναι το σημάδι του μέλλοντος. Το τελευταίο κεφάλαιο του μυθιστορήματος, που λέγεται «Οι ερωδιοί», είναι τυπικό της αφηγηματικής μας παράδοσης, που θέλει οι ιστορίες να τελειώνουν με κάτι θετικό.

Ο ερωδιός είναι λευκός και αψεγάδιαστος και μπορεί να επιβιώσει σε κάθε κατάσταση. Ναι, πιστεύω ότι οι Νιγηριανοί, αν πάρουμε μερικές σοβαρές αποφάσεις, αν αφήσουμε πίσω μας την απληστία και τη διαφθορά και σταθούμε δίπλα ο ένας στον άλλο, μπορούμε να αλλάξουμε τα πράγματα.

• Πώς έγινε δεκτό το βιβλίο στη Νιγηρία; Διαβάστηκε;

Νομίζω ναι [γελάει]. Δεν είμαι, όμως, ικανοποιημένος με την υποδοχή του. Κάποιοι είπαν ότι είναι γραμμένο ειδικά για το δυτικό κοινό. Αλλοι, ότι επικεντρώνεται στις αδυναμίες της χώρας και δεν τη σέβεται. Ακόμα και ο Τσινούα Ατσέμπε δεν ήταν, ξέρετε, καθολικά αποδεκτός στη Νιγηρία.

Αλλά εγώ πιστεύω ότι ο συγγραφέας δεν ψάχνει ένα συγκεκριμένο κοινό. Δεν με ενδιαφέρει ποιος διαβάζει τους «Ψαράδες», αν ζει στην Ελλάδα ή στο Αφγανιστάν.

Δύσκολα θα σταματήσουμε την Μπόκο Χαράμ

• Οι τρομοκράτες της Μπόκο Χαράμ και η προοπτική να επεκταθούν σε όλη τη Νιγηρία δεν σας φοβίζουν;

Οχι τόσο. Η Νιγηρία έχει 36 πολιτείες και μόνο σε μία πολιτεία του Βορρά οι τρομοκράτες έχουν δύναμη και, μάλιστα, στη μισή της έκταση. Η Μπόκο Χαράμ δεν μοιάζει με τον ΙSIS, είναι στρατιωτικά αδύναμη για να καταλαμβάνει εδάφη και να δίνει μάχες.

Αλλά επειδή οι τζιχαντιστές είναι διαβολικοί, κρύβονται και κάθε τόσο βγαίνουν και σκοτώνουν πολλούς ανθρώπους χρησιμοποιώντας στις βομβιστικές τους ενέργειες ακόμα και μικρά παιδιά. Ετσι, είναι πολύ δύσκολο να τους σταματήσουμε.

Ξέρετε, στη Νιγηρία ο πληθυσμός είναι μισοί χριστιανοί, μισοί μουσουλμάνοι και στα ενδιάμεσα κάποιοι, ελάχιστοι, που πιστεύουν ακόμα στην παλιά αφρικανική θρησκεία. Αλλά το πρόβλημα με το Ισλάμ είναι ότι αν διαβάσεις το Κοράνι, μπορεί να πιστέψεις στη βία που κηρύττουν οι διάφορες ισλαμικές οργανώσεις.

Γιατί βρίσκεις πράγματα πολύ βίαια και στο Κοράνι. Είναι στο χέρι σου, βέβαια, να τα αγνοήσεις· υπάρχουν, όμως, μουσουλμάνοι, ακόμα και στην Αμερική, που πιστεύουν στα όπλα και στην τζιχάντ, δεν θα εκπλησσόμουν αν υπήρχαν και στην Ελλάδα.

Ετσι, το μόνο πραγματικά που μπορούμε να κάνουμε είναι να τους εμποδίζουμε να αποκτούν όπλα, να αυξάνουν τη δύναμή τους πάνω στους υπόλοιπους και να τους αναγκάζουν να κάνουν φρικτά πράγματα.

Γιατί, να απαγορεύσουμε το Κοράνι και το Ισλάμ θα ήταν αδιανόητο. Και επειδή στη Νιγηρία ζει μεγάλος αριθμός μουσουλμάνων, πάντα θα υπάρχει αυτό το πρόβλημα. Ποτέ δεν θα τελειώσει. Πουθενά δεν θα τελειώσει. Θα ξαναεπιτεθούν στη Γαλλία, θα ξαναεπιτεθούν στη Βρετανία, θα ξαναεπιτεθούν παντού.

Οι μνήμες είναι το υλικό της λογοτεχνίας

• Ποια ερεθίσματα και περιβάλλον σας βοήθησαν να γίνετε τόσο καλός συγγραφέας; Ηταν και ο δικός σας πατέρας καθοριστικός στην εκπαίδευσή σας, όπως κι αυτός στο βιβλίο σας;

Δεν ξέρω αν είμαι καλός συγγραφέας, ελπίζω μόνο ότι θα καταφέρω να γράψω μερικά ακόμα βιβλία. Τα ερωτεύτηκα από μικρό παιδί, ναι, ο πατέρας μου μου αγόραζε και μου διάβαζε τα πάντα. Θυμάμαι ότι είχα από πολύ μικρός μια τρελή επιθυμία να καταλάβω τους μηχανισμούς της αφήγησης, πώς γράφεται μια ιστορία, πώς δημιουργούνται στο μυαλό πρωτόγνωρες εικόνες.

• Πώς εξηγείτε το γεγονός ότι εκτός από τον μεγάλο Τσινούα Ατσέμπε, τον «πατέρα» της νιγηριανής λογοτεχνίας, συνεχώς ξεπηδάνε από τη χώρα σας μεγάλα ταλέντα, όπως εσείς και η Τσιμαμάντα Αντίτσι;

Η Νιγηρία είναι πολύ μεγάλη χώρα, εκατόν ογδόντα εκατομμύρια άνθρωποι. Ετσι, θα έλεγα ότι οι πέντε-δέκα συγγραφείς που έγιναν γνωστοί σε όλο τον κόσμο είναι φυσιολογική αναλογία. Αυτό που έχει, όμως, ενδιαφέρον είναι ότι αυτοί που αναφέρετε προέρχονται από την ίδια περιοχή της Νιγηρίας. Ο Τσινούα Ατσέμπε, η Τσιμαμάντα Αντίτσι κι εγώ είμαστε όλοι Ιγκμπο, ανήκουμε σε μια εθνότητα με μεγάλο πολιτισμό.

Η τέχνη να διηγείσαι ιστορίες είχε αναπτυχθεί, βέβαια, σε όλη την αφρικανική ήπειρο, αλλά στους Ιγκμπο έφτασε σε μεγάλα επιτεύγματα και διαπερνά όλη την κοινωνία μας, ανεξαρτήτως ηλικίας και μόρφωσης.

Οι ιστορίες και οι μύθοι για παράδοξα όντα και θεούς που άκουγα παιδί δεν έπαψαν να με απασχολούν. Τώρα πια είμαι σε θέση να τους μελετάω και βαθύτερα, στο φιλοσοφικό τους υπόβαθρο. Και φυσικά επηρεάζουν το λογοτεχνικό έργο μου.

• Oλοκληρώσατε τις σπουδές σας αλλά και τους «Ψαράδες» στις ΗΠΑ, όπου ζείτε ακόμη. Τι περιμένετε να κερδίσετε από μια τόσο διαφορετική κοινωνία;

Εχω μια πεποίθηση. Για να γράψεις μια ρεαλιστική και πιστευτή λογοτεχνική ιστορία για μια χώρα, και όχι επιστημονική μελέτη, πρέπει να βρίσκεσαι μακριά από αυτή τη χώρα. Η απόσταση σου επιτρέπει να ανακαλείς τις αισθήσεις, τα συναισθήματα, τις στιγμές που έχεις ζήσει, να τις γράφεις σε ένα χαρτί και μετά, το βράδυ που κοιμάσαι, να έρχεται μια ελευθερία να τις αλλάξεις. Να γεννιέται μέσα σου η ίδια εμπειρία αλλά με όλο της το βάθος.

Η μνήμη και η εμπειρία να γίνονται ένα υλικό, που μπορείς να το μετασχηματίσεις, να το πλάσεις, να του δώσεις ό,τι σχήμα θέλεις. Αυτό δεν είναι η λογοτεχνία; Ε, λοιπόν, η απόσταση σε κάνει καλύτερο συγγραφέα.

• Θα επιστρέφατε στη Νιγηρία;

Η οικογένειά μου ζει εκεί και πηγαίνω κάθε τόσο. Αλλά ελπίζω να επιστρέψω μόνιμα κάποια στιγμή. Πιστεύω ότι οι νέοι άνθρωποι δεν πρέπει να φεύγουν από χώρες σαν τη δική μου, ίσως και τη δική σας. Εχουν πολλά να δώσουν.