Ο Σοστακόβιτς και ο Στάλιν

Οι μυθιστορηματικές βιογραφίες καλλιτεχνών είναι μια μικρή ωραία μόδα. Πολύ πρόχειρα, να θυμηθούμε πόση απόλαυση αναγνωστική αλλά και μια ματιά στο βάθος της ψυχής και της τέχνης των Χ. Τζέιμς και Ραβέλ μάς έχουν προσφέρει τα βιβλία «Χένρι Τζέιμς, ο δάσκαλος» του Κόλμ Τόιμπιν (εκδόσεις Ωκεανίδα) και «Ραβέλ» του Ζαν Εσενόζ (εκδόσεις Πόλις).

Να που προστέθηκε ακόμα ένα, που πριν καλά καλά κυκλοφορήσει (28 Ιανουαρίου) οι κριτικοί το είπαν «αριστούργημα».

Φέρει την υπογραφή του σπουδαίου Τζούλιαν Μπαρνς, είναι το αμέσως επόμενο έργο του από το βραβευμένο με Μαν Μπούκερ «Ενα κάποιο τέλος» (Μεταίχμιο) και μιλά για τη δύσκολη ζωή του μεγάλου Ρώσου συνθέτη Ντμίτρι Σοστακόβιτς στα νύχια του Στάλιν.

Οπως έγραψε και η «Γκάρντιαν», «ο Μπαρνς μάς έδωσε ένα μυθιστόρημα με μεγάλη δύναμη, ένα συμπυκνωμένο αριστούργημα που χαράζει τον αγώνα της συνείδησης ενός ανθρώπου, της τέχνης ενός ανθρώπου με τις αφόρητες απαιτήσεις του ολοκληρωτισμού».

To βιβλίο λέγεται «The Noise of Time» (ελληνική μετάφραση από τον Θωμά Σκάσση, «Ο αχός της εποχής», θα κυκλοφορήσει σύντομα από το Μεταίχμιο).

Ο τίτλος είναι «κλεμμένος» από την αυτοβιογραφία ενός άλλου θύματος του σταλινισμού, του Οσιπ Μάντελσταμ, που όμως σε αντίθεση με τον Σοστακόβιτς, δεν υποτάχθηκε και βρήκε τον θάνατο σε στρατόπεδο συγκέντρωσης το 1938.

Η ζωή του Ντμίτρι Σοστακόβιτς (1906-1975) κύλησε μεταξύ διώξεων και αποδοχής από το καθεστώς με τον συνθέτη, όπως σκιαγραφείται και στο μυθιστόρημα του Μπαρνς, να καταλήγει ταπεινωμένος, ερείπιο σωματικό και ψυχικό. Θυσιάζει την αξιοπρέπειά του, ακόμα και τη μουσική του, μπροστά στη δύναμη της εξουσίας.

Σε κάποιο σημείο του μυθιστορήματος ο Μπαρνς τον βάζει να απευθύνεται σε όσους απαιτούσαν από αυτόν να γίνει ήρωας.

«Δεν έχουν συλλάβει το ένα και μοναδικό δεδομένο για τη Σοβιετική Ενωση: ότι είναι αδύνατον να πεις την αλήθεια και να ζήσεις. Θέλουν να τα βάλεις με την εξουσία, όπως φαντάζονται ότι και οι ίδιοι θα έκαναν αν ήταν στη θέση σου. Με άλλες λέξεις, ζητούν το αίμα σου».

Το μυθιστόρημα παρουσιάζει τον Σοστακόβιτς σε τρεις διαφορετικές, κρίσιμες στιγμές της ζωής του με τις ενδιάμεσες δεκαετίες να παραλείπονται.

■ 1937:

Στέκεται μπροστά σε ένα ασανσέρ, στα πόδια του μια βαλίτσα με τσιγάρα, εσώρουχα και σκόνη για τα δόντια. Ετοιμάζεται για την πρώτη του ανάκριση από την NKVD. Ενα άρθρο στην «Πράβντα», γραμμένο ίσως από τον Στάλιν, έχει καταδικάσει την όπερά του «Η Λαίδη Μάκβεθ του Μτσενσκ» σαν «απολίτικη και δυσνόητη, γιατί γαργαλάει το διεστραμμένο γούστο των αστών με τη νευρωτική μουσική της». Ο συνθέτης δεν ξέρει τι τον περιμένει: εξορία ή κάτι χειρότερο;

■ 1948:

O Σοστακόβιτς βρίσκεται στις ΗΠΑ, συμμετέχοντας σε προπαγανδιστική περιοδεία υπέρ του σοβιετικού καθεστώτος. Το κόμμα τον έχει βγάλει από τη δυσμένεια, να ’ναι καλά η επιτυχία της πατριωτικής του Εβδομης Συμφωνίας («Του Λένιγκραντ») που έκανε μέχρι και τον Στάλιν να τον πάρει τηλέφωνο. Βγάζει λόγους κατακεραυνώνοντας το προηγούμενο έργο του και τον Στραβίνσκι, που κατά βάθος, λατρεύει. Ομως, μιλάει μονότονα και μουρμουριστά, σαν να θέλει να πείσει το αμερικάνικο κοινό ότι λέει όσα του υπαγόρευσε το καθεστώς. Δεν ξεφεύγει. Σε μια από τις ομιλίες του ανάμεσα στο ακροατήριο βρίσκεται ο Νίκολας Ναμπόκοφ, ξάδελφος του Βλαντίμιρ. Τον εξαναγκάζει να υποστηρίξει δημόσια τις απόψεις του Ζντάνοφ, του ανθρώπου που κάποτε τον καταδίωκε και είχε απαγορεύσει τα έργα του. Είναι μια στιγμή απόλυτου εξευτελισμού για τον συνθέτη.

■ 1960:

Περίοδος Χρουστσόφ. Τι κι αν ο σταλινισμός υποτίθεται ότι έχει πεθάνει; Μπορεί να μη φοβάται πια για τη ζωή του, αλλά το καθεστώς εξακολουθεί να πιέζει αφόρητα τον ηλικιωμένο συνθέτη. Οταν του ζητάνε να γίνει μέλος του Κόμματος και πρόεδρος της Ενωσης Συνθετών, ο Τζούλιαν Μπαρνς τον βάζει να σκέφτεται ότι ένα ήταν το μεγαλύτερό του λάθος, «έζησε πάρα πολύ».