Ο επίμονος… βιβλιοπλάστης

Εχει μνήμη ένας κολοφώνας; Εχει - και μάλιστα σηκώνει μεγάλο βάρος. Εκεί ο βουβός θίασος που δημιούργησε το έργο-βιβλίο κάνει την τελευταία του υπόκλιση. Γραμμένα με κεφαλαία, παρελαύνουν τα εξής στοιχεία της έκδοσης: τίτλος, εκδότης, συγγραφέας, έτος έκδοσης, μεταφραστής, σελιδοποιός, επιμελητής, διορθωτής, τυπογράφος, βιβλιοδέτης, γραμματοσειρά, βάρος χαρτιού, τιράζ. Ενας ολόκληρος κόσμος, μια συντροφία (όχι, δεν είναι παρατονισμένη η λέξη), που για κάποιο διάστημα συμμετείχε σε μια σκυταλοδρομία.

Ο κολοφώνας, όπως μας λέει ο «χείμαρρος» Γιάννης Μαμάης, αποτελεί «τη μετεξέλιξη των ιδεών του κειμένου και της τυπογραφικής αποτύπωσής τους σε ύλη μιας άλλης ουσίας, ενός πράγματος με δική του, αυτόνομη καλλιτεχνική αξία. Ο κολοφώνας ήταν η αποφασιστική ακροτελεύτια πινελιά του αρχιμάστορα. Εκεί σώζεται ο ευεργετικός (για μας τους μοναχικούς πλέον ανθρώπους) απόηχος μιας αγαστής συμβιωτικής σχέσης. Παρά τη βραχύτητά του, είναι κάτι σαν τον ληξίαρχο ή ακόμα και τον βιογράφο της έκδοσης».

Με τον «αρχιμάστορα, μαΐστορα, μάστορα, μάγο», όπως κατά καιρούς τον αποκαλούν συγγραφείς αλλά και φοιτητές των σχολών που τον καλούν να κάνει σεμινάρια για την τυπογραφία (π.χ. στο ΕΚΠΑ), Γιάννη Μαμάη, μιλήσαμε για πολλά: για τα αγλαότεχνα βιβλία των εκδόσεων Gutenberg, που φέτος κλείνουν 60 χρόνια συνεχούς παρουσίας, για το… χάος από τη μονοτυπία στην ψηφιακή εκτύπωση, για την αρμονία που πρέπει να έχουν τα βιβλία, για τον σεβασμό στους μαστόρους της τυπογραφίας, για τους πολύτιμους και αναντικατάστατους συνεργάτες κ.ά.

Στην ερώτηση της «Εφ.Συν.» πώς σκέφτηκε μια έκθεση με τόσο πρωτότυπο θέμα, απάντησε πως η ιδέα δεν ήταν δική του. Ηταν των ανθρώπων με τους οποίους κατά καιρούς συνεργάστηκε ή συνεχίζει ακόμη – «Είναι κρίμα αυτά τα έργα τέχνης να μην τα δουν κι άλλοι», του έλεγαν. Και… εγένετο συγκέντρωσις 300 έργων και δύσκολη επιλογή 105 από αυτά, για να καδραριστούν και να εκτεθούν στο ευρύ κοινό.

«Είχα την τύχη να μάθω την τυπογραφία κοντά σε μεγάλους μαστόρους στο τυπογραφείο που δημιούργησε ο ετεροθαλής αδελφός μου Γιώργος Δαρδανός. Η μάνα μας τού έδωσε 1.800 δραχμές και πήρε τις πρώτες κάσες για τη στοιχειοθεσία. Μαζί με τον Μπάμπη Καρακατσάνη, που ήταν βιβλιοδέτης, έφτιαξαν ένα μικρό τυπογραφείο-βιβλιοδετείο το 1964. Εκείνο τον καιρό οι τυπογράφοι ήταν μορφωμένοι. Κάποιοι είχαν συμμετάσχει στην Αντίσταση πριν πάρουν πτυχίο. Θυμάμαι ότι, επειδή ήταν βασανισμένοι άνθρωποι, είχαν γίνει σκληροί. Δεν είχαν αστεία. Ηταν πολύ σοβαροί και πειθαρχημένοι στη δουλειά τους. Πολλοί αριστεροί είχαν ασχοληθεί με τον τομέα του βιβλίου, είτε ως πλασιέ, είτε ως τυπογράφοι, είτε ως διορθωτές. Μαθήτευσα δίπλα σε έναν τυπογράφο που ήταν καλλιτέχνης-διανοούμενος, τον Νίκο Σκιαδά, ο οποίος έχει γράψει και τρίτομο έργο “Το χρονικό της ελληνικής τυπογραφίας”.

»Πολλοί με ρωτάνε τι είναι η τυπογραφία. Τυπογραφία είναι το μάτι: αυτό που δεν “πικραίνει” το μάτι είναι εύστοχο και λειτουργικό. Και τούτο ισχύει στο σύνολο, από το εξώφυλλο ώς τον κολοφώνα. Ενα βιβλίο πρέπει να είναι σχεδιαστικά όμορφο για να είναι ευκολοδιάβαστο. “Και τι πειράζει αν είναι άσχημο ένα βιβλίο; Το διάβασμά του δεν προέχει;” μπορεί να πει κανείς. Μα κι αν ακόμα ήταν περιττή πολυτέλεια η ομορφιά ενός βιβλίου, δεν θα έπαυε να είναι για τον πολιτισμό ανεκτίμητη κατάκτηση. Η τυπογραφική τέχνη αποσκοπεί στο ανετότερο διάβασμα και στην ευκολότερη πρόσληψη του κειμένου.

»Αν δεις βιβλία μέσα στον πόλεμο και μέσα στον Εμφύλιο, είναι στολίδια. Σήμερα, νομίζουν πως η γραφιστική και η τυπογραφία είναι το ίδιο. Μέγα λάθος! Βλέπω τι έκανε ο Μέρμηγκας στις εκδόσεις “Ικαρος”. Τι έκανε ο Δετζώρτζης. Τι έκανε ο Κάσδαγλης. Βλέπεις αυτά και μετά βάζεις και τη δική σου πινελιά. Η αισθητική είναι απαραίτητη παντού –και στη συμπεριφορά–, είναι ήθος. Το βιβλίο, λοιπόν, ως καλλιτεχνικό προϊόν, παράγει ήθος. Συμβάλλει στην ευρύτερη ευαισθητοποίηση και διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου. Σε όσους, μάλιστα, θεωρούν ότι κοστίζει ακριβά ένα ωραίο βιβλίο, θέλω να πω ότι μεταξύ ενός προσεγμένου και ενός ακαλαίσθητου βιβλίου είναι πολύ μικρή η διαφορά του κόστους.

»Παρότι ο υπολογιστής μάς έδωσε συμπίεση κόστους και ταχύτητα, νομίζω ότι τα καλά βιβλία είναι λίγα. Θα μπορούσαμε να δημιουργήσουμε αριστουργήματα με τις δυνατότητες της τεχνολογίας.

»Συνάντησα πολλούς μαστόρους, όπως ο Φίλιππος Βλάχος, ο Χρίστος Μανουσαρίδης, ο Ταμπακόπουλος, ο Αιμίλιος Καλιακάτσος, ο Ζουμαδάκης και ο Μπουζάκης από τις εκδόσεις “Γνώση”, που έχουν κλείσει, όπου γνωρίστηκα με τον Μάνο Ελευθερίου το 1979.

»Ο Gutenberg, 60 χρόνια τώρα, ακολουθεί τις αρχές της παραδοσιακής τυπογραφίας. Εχει βραβευτεί από την Ακαδημία Αθηνών. Ηταν η πρώτη φορά που η Ακαδημία βράβευσε εκδοτικό οίκο».

Οι αναντικατάστατοι συνεργάτες και η συνέχεια

«Με την Ελενα Νικολάου, σελιδοποιό και “μαθήτριά” μου, συνεργαζόμαστε 20 χρόνια. Μπόρεσε να μάθει ό,τι της δίδαξα γιατί είχε αγάπη για τη δουλειά της και θαυμασμό για το ωραίο.

»Αν με ρωτήσεις τι μου λείπει, αυτό είναι ο Δημήτρης ο Αρμάος. Ο,τι πολυτιμότερο γνώρισα σε αυτή τη διαδρομή των 55 χρόνων (σ.σ. χάθηκε στις 31 Μαΐου 2015).

»Μεγαλώσαμε. Η συνέχεια του Gutenberg είναι ο Κώστας Δαρδανός και η Δανάη Δαρδανού, που θα συνεχίσουν πάνω στα δικά μας χνάρια και εύχομαι να γιορτάσουν τον έναν αιώνα Gutenberg! Θα ήθελα να ευχαριστήσω την Ανδριάνα Κώτση που με βοήθησε πολύ στην έκθεση».

ΥΓ.: Καλή και χρυσή η επιτραπέζια τυπογραφία, αλλά ήταν ωραία κι εκείνη η ερωτική σχέση των μολυβένιων στοιχείων που εισχωρούσαν στο χαρτί και άφηναν πάνω του το μελάνι τους… Ε;

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ: Εγκαίνια έκθεσης «Κολοφώνες - Η μνήμη της τελευταίας σελίδας», Τετάρτη 5 Ιουνίου 2024, στις 19.30, στο φουαγέ του αμφιθεάτρου του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή (Ερατοσθένους 13, Παγκράτι). Χαιρετισμό θα απευθύνει ο Κυριάκος Κουτσομάλλης, γενικός διευθυντής του Ιδρύματος Β. & Ε. Γουλανδρή. Ομιλητές: Παντελής Μπουκάλας, συγγραφέας-δημοσιογράφος· Στάντης Ρ. Αποστολίδης, φιλόλογος· Θανάσης Τριαρίδης, συγγραφέας. Διαβάζει ο ηθοποιός Στέλιος Μάινας. Διάρκεια έκθεσης 5-20 Ιουνίου 2024.