Η τέχνη ως σύμπτωμα συμβιβασμού και επιθυμίας

Ο διδάκτωρ Ψυχοπαθολογίας και συγγραφέας Φώτης Καγγελάρης μάς συστήνει το νέο του βιβλίο «Μια ιστορία της τέχνης-από τη μεριά της επιθυμίας» (εκδ. Παπαζήση). Αυτό το βιβλίο προέκυψε από την έλλειψη μιας σύντομης αναφοράς στην τέχνη ως δυνατότητα επιθυμίας, ως ισοδύναμο της επιθυμίας αλλά και του κενού, του άλεκτου και, φυσικά, της λογοκρισίας με αναφορά στον βανδαλισμό.

● Κύριε Καγγελάρη, τι είναι επιθυμία;

Θα σας απαντήσω κατ’ αρχάς με δύο μνημειώδεις ορισμούς, του Σπινόζα όταν λέει ότι «επιθυμία είναι η φύση του ανθρώπου» και του Λακάν όταν γράφει ότι «ένοχος είναι αυτός που κάνει πίσω στην επιθυμία του». Η επιθυμία είναι ένας ψυχικός μηχανισμός που κινητοποιείται όταν υπάρχει έλλειψη. Η έλλειψη μπορεί να οφείλεται σε κάτι που είχαμε και χάσαμε ή δεν το είχαμε αλλά μας λείπει. Η έλλειψη μπορεί να είναι πραγματική ή φαντασιακή, για παράδειγμα, να μας λείπει η ιδανική εικόνα του εαυτού μας. Η επιθυμία είναι ένας συμβιβασμός μεταξύ της έλλειψης και του κινδύνου που εμπεριέχει η απόλυτη ευχαρίστηση της τρέλας. Γίνεται έτσι η πρόσβαση στο νόημα, στην πραγματικότητα, στο σημαίνον. Γίνεται ο τρόπος να διασχίσουμε τον χρόνο. Η ζωή μας δεν είναι παρά το σύνολο των επιθυμιών μας, των επιθυμιών που μας κάνουν το πρωί να σηκωνόμαστε από το κρεβάτι.

● Με ποια αφορμή το γράψατε;

Είναι η προέκταση των προηγούμενων βιβλίων μου για την τέχνη, «Σημειώματα για την τέχνη», «Τρόπος του λέγειν», «Το πράγμα, η λέξη και ο κόσμος» και για τη φωτογραφία «Homo Photographicus», «Post Photography», «Φωτοσημάνσεις».

● Πόσο δύσκολο ήταν για έναν ψυχοπαθολόγο να μιλά για την ιστορία της τέχνης;

Ηταν και δύσκολο και προσιτό. Ας θυμηθούμε τον λόγο του Φουκό ότι η τέχνη και η τρέλα είναι ομόαιμες αδελφές. Η εξοικείωση με την τρέλα και το ψυχικό σύμπτωμα γενικότερα μου επέτρεψε να δω την τέχνη ως ένα σύμπτωμα επίσης, με την έννοια ενός συμβιβασμού μεταξύ επιθυμίας και λογοκρισίας, μεταξύ επιθυμίας και πολιτισμού, ενίοτε μεταξύ επιθυμίας και θρησκείας η οποία συχνά αναλαμβάνει ρόλο λογοκρισίας ακόμα σήμερα, για παράδειγμα, ο Σεράνο στο «Destroy Athens».

● Ποια είναι η διαφορά φιλοσοφίας-τέχνης;

Ας μιλήσουμε κατ’ αρχάς για τις ομοιότητες που είναι η προσπάθεια του ανθρώπου να κατανοήσει και να εκφράσει τον κόσμο μέσα του και τον κόσμο. Η φιλοσοφία και η τέχνη κερδίζουν κάθε φορά λίγο από τον χώρο του άρρητου βάζοντάς το σε λέξη ή εικόνα. Η διαφορά έγκειται στο ότι η τέχνη μπορεί ευκολότερα από τη φιλοσοφία να έχει πρόσβαση στη διαχείριση του κενού, στο άρρητο και τση μεταμόρφωσή του σε λέξη ή εικόνα, γιατί η ίδια η μορφή της τέχνης είναι σε θέση να παρακάμψει τη λογοκρισία που προκύπτει από την αντίδραση των κυρίαρχων σημαινόντων και να εκφράζει αυτό που μπροστά του η φιλοσοφία σταματά. Είναι χαρακτηριστική η φράση του Φρόιντ: «Εκεί που φτάναμε εμείς, είχε ήδη πάει ο καλλιτέχνης».

● Κάθε έργο τέχνης είναι ένα φιλοσοφικό κείμενο, αναφέρετε στο βιβλίο σας.

Είναι ένα κείμενο αφού αποσκοπεί να δώσει απαντήσεις, να μας κάνει να δούμε την άλλη σκηνή που υπάρχει μέσα μας, την ετερότητα του ίδιου μας του εαυτού, να δούμε ότι δεν είναι ο άνθρωπος που κατέχει την επιθυμία, αλλά είναι η επιθυμία που κατέχει τον άνθρωπο. Είναι ένα κείμενο που μιλά καλλιτεχνικά.

● Τι είναι η γλώσσα της τέχνης;

Η γλώσσα της τέχνης είναι το τρυπάνι της επιθυμίας, μεταφρασμένο σε τέχνη, δηλαδή σε έκφραση αποδεκτή από τον πολιτισμό και το υπερ-εγώ. Ο μηχανισμός είναι παρόμοιος με αυτόν που σχηματίζει το όνειρο και το ψυχικό σύμπτωμα. Η γλώσσα της τέχνης είναι η γλώσσα της επιθυμίας με όρους σημαίνοντος.

● Πότε κάτι είναι τέχνη;

Μπορώ να σας πω πολλές απόψεις αλλά όχι μία. Για παράδειγμα, την άποψη του Kαντ, του Χέγκελ, του Χάιντεγκερ, του Aντόρνο, του Aρνχέιμ. Θα έλεγα ότι είναι παγίδα το να απαντήσουμε στο τι είναι και δεν είναι τέχνη εφόσον υπάρχει πάντα μια άλλη έκφραση τέχνης η οποία διεκδικεί το χρίσμα. Ας θυμηθούμε τις απαξιώσεις μεταξύ της εννοιολογικής και της παραστατικής τέχνης. Ωστόσο, διακρίνω τον ορισμό του Ντάντο για το πότε κάτι είναι τέχνη, παράδειγμα το κρεβάτι της Tρέισι Εμίν, και την άποψη του Μπουριό για τη σχεσιακή τέχνη. Θα συμφωνούσα, πάντως, με τον Ντιμπιφέ, «ο καλύτερος ορισμός της τέχνης είναι όταν ξεχνάει τον ορισμό της».

● Γράφετε για τη φωτογραφία ότι είναι ένας τρόπος να μη βλέπουμε, να μη σκεφτόμαστε.

Αυτή η φράση είναι μια εξαιρετική σκέψη του Καρέρα, ότι η φωτογραφία δεν εφευρέθηκε για να αποτυπώσει τον κόσμο αλλά για να μας αποτρέψει από το να τον δούμε, βάζοντας μπροστά στα μάτια μας εικόνες του κόσμου που δεν είναι ο κόσμος. Η φωτογραφία έτσι εκφράζει ένα παλιό υπαρξιακό σχέδιο της Δύσης, την αυτιστική στροφή στον εαυτό έναντι ενός κόσμου που δεν σε βοηθάει να ζήσεις. Ωστόσο, η φωτογραφία είναι ο τρόπος όχι μόνο να μην κλείσουμε τα μάτια, αλλά να δούμε πέρα από τον κόσμο αυτό. Αν και επικρατεί η άποψη ότι η φωτογραφία ήρθε για να αποτυπώσει την πραγματικότητα, κανένα κίνημα στην ιστορία της φωτογραφίας δεν σχετίστηκε με την πραγματικότητα παρότι έκανε χρήση της. Τι μπορούμε, λοιπόν, να δούμε μέσω της φωτογραφίας που δεν μπορούμε να δούμε με γυμνό οφθαλμό;

● Η αναμνηστική φωτογραφία δεν υπάρχει. Θα θέλατε να μας το εξηγήσετε;

Η φωτογραφία μάς παρουσιάζει ως μνήμη μας την εικόνα της φωτογραφίας αγνοώντας τη δυνατότητα της μνήμης να ξεχνά. Η μνήμη δεν είναι ένας ψυχικός μηχανισμός για να θυμόμαστε αλλά, ευτυχώς, για να ξεχνάμε, εκτός από ιδιάζουσες περιπτώσεις (μετατραυματική διαταραχή). Η φωτογραφία μάς απειλεί ότι θα θυμηθούμε εάν δεν δεχθούμε ως μνήμη μας τη δική της μνήμη. Ετσι, ενώ ο άνθρωπος είναι φτιαγμένος από αυτό που έχει ξεχάσει, η φωτογραφία εκμεταλλευόμενη το πάθος του ανθρώπου για αθανασία βρίσκει την ευκαιρία να μας προτείνει ως μνήμη μας την εικόνα της. Η ανάμνησή μας εξαφανίζεται κατά τον τοκετό της εικόνας, με όποιες συνέπειες.