Η αμερικάνικη Ιστορία με το βάθος της λογοτεχνίας

Εναν από τους λογοτεχνικούς της γίγαντες έχασε η Αμερική και ο κόσμος όλος. Ο Εντγκαρ Λόρενς Ντοκτόροου πέθανε την Τρίτη στο σπίτι του στο Μανχάταν σε ηλικία 84 χρόνων από επιπλοκές καρκίνου στα πνευμόνια. Ο πρόεδρος Ομπάμα, που κάποτε είχε πει ότι ήταν ο αγαπημένος του συγγραφέας μετά τον Σέξπιρ, έγραψε αμέσως στο twitter, «τα βιβλία του με δίδαξαν πολλά, θα μας λείψει».

Θα μας λείψει και στην Ελλάδα, αφού ήταν αρκετά μεταφρασμένος, με ένα γερό «μπάσιμο» τα τελευταία χρόνια χάρη στις εκδόσεις «Πόλις», που μας έδωσαν σχεδόν μαζεμένα δυο από τα αριστουργήματά του («Το βιβλίο του Ντάνιελ» και «Η στρατιά»).

Ο Ε. Λ. Ντοκτόροου έχει χαρακτηριστεί πότε πολιτικός, πότε ιστορικός συγγραφέας, αν και ο ίδιος δεν δεχόταν καμιά κατηγοριοποίηση. Αριστερός, όμως, ήταν πάντα, φαίνεται και στα βιβλία του, και όπως ο ίδιος είχε πει ανήκε «στην πραγματιστική σοσιαλδημοκρατική Αριστερά, την ανθρωπιστική Αριστερά, που είναι δύσπιστη με τα ιδεολογικά πάθη». Ηταν, πάντως, αντίθετος με την αμερικάνικη επέμβαση στο Ιράκ και είχε πολύ ενοχλήσει τους συντηρητικούς, όταν κατήγγειλε δημόσια τα «παραμύθια» του προέδρου Μπους.

Δοκίμαζε από βιβλίο σε βιβλίο διαφορετικές φόρμες και στρατηγικές αφήγησης. Είχε τολμηρή φαντασία και ευελιξία. Και το έργο του χαρακτηριζόταν κυρίως από την καταφυγή του στην αμερικάνικη ιστορία, σμίγοντας μυθοπλασία και πραγματικά γεγονότα -ακόμα και πρόσωπα. Παράδειγμα, τα τρία μυθιστορήματα που τον έκαναν κυρίως διάσημο.

■ Στο «Βιβλίο του Ντάνιελ» του 1971 (εκδ. Πόλις), το τρίτο του μυθιστόρημα, βάζει τον γιο ενός ζευγαριού διάσημων «προδοτών» να θυμάται την οικογενειακή του ιστορία -που δεν είναι άλλη από αυτή του ζεύγους Τζούλιους και Εθελ Ρόζενμπεργκ, που εκτελέστηκαν στις ΗΠΑ το 1953 σαν Ρώσοι κατάσκοποι.

■ Στο «Ράγκταϊμ» του 1975 (εκδ. Επιλογή/ Θύραθεν), που διαδραματίζεται στη Νέα Υόρκη που οδεύει προς τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στην αυγή του κινηματογράφου και του εργατικού κινήματος, αναμιγνύει με τους φανταστικούς του ήρωες τον μάγο Χουντίνι, την αναρχική φιλόσοφο Εμα Γκόλντμαν, τον μυθιστοριογράφο Θίοντορ Ντράιζερ, τον Φρόιντ και τον Γιουνγκ. Βασικό του πρόσωπο είναι, όμως, ένας μαύρος πιανίστας και η εκδίκηση που παίρνει από μια κοινωνία που τον περιθωριοποιεί, δηλαδή ο Ντοκτόροου ασχολείται με τον φυλετικό διαχωρισμό, ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα της αμερικάνικης κοινωνίας τον 20ό αιώνα.

■ Τέλος, στο σχετικά πρόσφατο βιβλίο του, «Η στρατιά» του 2005, (εκδ. Πόλις), ένα από τα κεντρικά πρόσωπα είναι ο Γουίλιαμ Σέρμαν, στρατηγός των Βορείων στη διάρκεια της τελευταίας πράξης του Εμφυλίου και κατακτητής της Ατλάντα. Ο Ντοκτόροου δημιουργεί μια συναρπαστική τοιχογραφία ανθρώπων, μαύρων και λευκών, πολιτών και στρατιωτικών, πλούσιων και φτωχών σε ένα βαθιά αντιπολεμικό και σπαραχτικό αριστούργημα.

Πολύ σημαντικό βιβλίο του είναι η «Παγκόσμια έκθεση» του 1985 (εκδ. Νεφέλη), το πιο προσωπικό ίσως έργο του, που ο ίδιος έχει χαρακτηρίσει «ψευδαίσθηση αυτοβιογραφίας», για ένα παιδί του Μπρονξ που μεγαλώνει τα χρόνια της Υφεσης λίγο πριν από την Παγκόσμια Εκθεση της Νέας Υόρκης του 1939, τότε που η Αμερική ανοιγόταν στο τεχνολογικό μέλλον.

Διάσημο μυθιστόρημά του και το «Μπίλι Μπαθγκέιτ» (1989) όπου αυτή τη φορά ένας έφηβος, πάλι, του Μπρονξ γίνεται το παιδί για τα θελήματα ενός γκάνγκστερ. Στα ελληνικά κυκλοφορεί και το «Χόμερ και Λάνγκλεϊ» του 2013 (εκδ. Πατάκη), μια ελεύθερη λογοτεχνική ανάπλαση της πραγματικής ιστορίας των εκκεντρικών αδελφών Κόλιερ, που έζησαν και πέθαναν με τραγικό τρόπο σε ένα τετραώροφο μέγαρο συγκεντρώνοντας με αρρωστημένη μανία χιλιάδες αντικείμενα (από έπιπλα μέχρι εφημερίδες).

Ο Εντγκαρ Λόρενς Ντοκτόροου γεννήθηκε στο Μπρονξ το 1931 σε μια οικογένεια Εβραίων μεταναστών από τη Ρωσία. Ο πατέρας του είχε κατάστημα μουσικών οργάνων, η μητέρα του έπαιζε πιάνο, και οι δυο μαζί, αν και φτωχοί, τον έσπρωξαν στη μάθηση και στην τέχνη. Αλλωστε χρωστούσε το όνομά του στον αγαπημένο συγγραφέα του πατέρα του, Εντγκαρ Αλαν Πόε. Μικρός πήγαινε στο θέατρο, σε συναυλίες και στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης και, όπως έχει πει, ρουφούσε σαν σφουγγάρι την απίστευτη πνευματική και καλλιτεχνική ενέργεια που είχαν φέρει στη Νέα Υόρκη οι κυνηγημένοι από τον Χίτλερ Ευρωπαίοι εμιγκρέδες.

Σπούδασε Γλώσσα και Θέατρο, παντρεύτηκε την ηθοποιό Ελεν Σέτζερ, ενώ υπηρετούσε τη στρατιωτική του θητεία στη Γερμανία, και απέκτησαν ένα γιο και δυο κόρες. Πριν αρχίσει να γράφει έκανε διάφορες άσχετες δουλειές, αλλά σχετικά γρήγορα έγινε μια σημαντική προσωπικότητα του αμερικανικού εκδοτικού κόσμου δουλεύοντας στους οίκους New American Library και Dial Press. Κάποια στιγμή, όμως, αφοσιώθηκε εντελώς στη γραφή.

Υπήρξε πολυβραβευμένος. Πήρε το PEN/Φόκνερ για τα «Μπίλι Μπαθγκέιτ» και τη «Στρατιά». Το National Book Critics Circle Award με το «Ράγκταϊμ» και το «Μπίλι Μπαθγκέιτ». Το National Book Award με την «Παγκόσμια Εκθεση». Και το Πούλιτζερ με την «Στρατιά». Ηταν και υποψήφιος για το Man Booker International για το σύνολο του έργου του. Οσο για το αμερικάνικο σινεμά δεν θα μπορούσε να μην εκμεταλλευτεί το πλούσιο μυθιστορηματικό του σύμπαν.

Η αρχή έγινε με το βιβλίο του «Welcome to Hard Times» με πρωταγωνιστή τον Χένρι Φόντα αλλά μικρή επιτυχία, ούτε στον συγγραφέα άρεσε η ταινία. Καλύτερη τύχη είχε το «Βιβλίο του Ντάνιελ», που έπεσε στα χέρια του Σίντνεϊ Λουμέτ με τίτλο απλώς «Ντάνιελ» και πρωταγωνιστή τον Τίμοθι Χάτον. Και ακόμα καλύτερη, αφού έγιναν παγκόσμιες επιτυχίες, είχαν οι ταινίες «Ragtime» και «Billy Bathgate». Στην πρώτη μεγαλούργησε ο Μίλος Φόρμαν με πρωταγωνιστές τους Τζέιμς Κάγκνεϊ (στον τελευταίο κινηματογραφικό ρόλο της καριέρας του), Ελίζαμπεθ ΜακΓκόβερν, Μόουζις Γκαν.

Στη δεύτερη o σκηνοθέτης Ρόμπερτ Μπέντον είχε το καταπληκτικό καστ: Ντάστιν Χόφμαν, Λόρεν Ντιν, Νικόλ Κίντμαν και Μπρους Γουίλις.

Μόλις πέρυσι κυκλοφόρησε το τελευταίο του μυθιστόρημα, το «Andrew’s Brain», για έναν νευρολόγο, που αν και δεν πιστεύει στην ψυχανάλυση, καταφεύγει σε αυτή γιατί δεν έχει σε ποιον να μιλήσει για τη ζωή του που καταρρέει.