Να μη βραβεύονται οι μεταφράσεις από μεταφράσεις

Ενα μείζον θέμα ανακινείται στο νέο τεύχος του «Τhe Athens Review of books», που μόλις κυκλοφόρησε. Ενα θέμα που συζητιόταν στους λογοτεχνικούς κύκλους εδώ και αρκετό καιρό, αλλά τώρα γίνεται δημοσιοποίηση από τα πιο αρμόδια χείλη. Συγκεκριμένα αναδεικνύεται ως «σκάνδαλο» η πρόσφατη βράβευση του Γιώργου Μπλάνα με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης για τη μετάφραση από τα ρωσικά του αριστουργηματικού μυθιστορήματος «Ζωή και πεπρωμένο» του Βασίλι Γκρόσμαν (εκδόσεις Γκοβόστη).

Οπως υποστηρίζουν με άρθρα τους στο περιοδικό η Αλεξάνδρα Ιωαννίδου (σλαβολόγος, αναπληρώτρια καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών και μεταφράστρια από τα ρωσικά) και η Μαρία Παπαδήμα (αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Γαλλικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και βραβευμένη μεταφράστρια του Πεσόα) ο Γιώργος Μπλάνας, αν και στο εξώφυλλο της έκδοσης δηλώνεται ότι η μετάφραση έχει γίνει από τα ρωσικά, δεν γνωρίζει τη γλώσσα. Βασίστηκε στην αγγλική και γαλλική μετάφραση.

Η Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, μάλιστα, αντιπαραβάλλει αποσπάσματα του βιβλίου στο πρωτότυπο με την αγγλική, γαλλική και ελληνική μετάφραση, για να αποδείξει τους ισχυρισμούς της. Και καταλήγει: «Η “μετάφραση από τα ρωσικά” αποδεικνύεται “μετάφραση στα ελληνικά από τη μετάφραση στα αγγλικά του βιβλίου στα ρωσικά”. Ή, ακόμη καλύτερα, η μετάφραση στα ελληνικά αποδεικνύεται παρανόηση στα ελληνικά από την παράφραση στα αγγλικά του βιβλίου στα ρωσικά. Τόσο απλά».

Ολο αυτό θα ήταν μια συνηθισμένη ζωηρή συζήτηση περί μετάφρασης μεταξύ ειδικών. Δεν είναι καθόλου σπάνιες οι μεταφράσεις που δεν στηρίζονται στο πρωτότυπο, αλλά σε αποδόσεις του μυθιστορήματος σε πιο κοινές γλώσσες (αγγλικά και γαλλικά). Δεν είναι έγκλημα, φτάνει, βέβαια, να δηλώνεται η αλήθεια στον αναγνώστη. Είναι εντελώς άλλο, όμως, ζήτημα όταν οι «μεταφράσεις από μεταφράσεις» βραβεύονται.

Οι δύο αρθρογράφοι του «Athens Review of books» αυτό το ευρύτερο ερώτημα θέτουν, κάτι που αφορά και το υπεύθυνο για τον θεσμό των Κρατικών Βραβείων υπουργείο Πολιτισμού. Επιπλέον, δεν αμφισβητούν απλώς το Βραβείο Κρατικής Μετάφρασης στον Γιώργο Μπλάνα, ζητούν να «αναθεωρηθεί άμεσα, πριν από την επίσημη απονομή του». Και, τέλος, αποδίδουν σοβαρές ευθύνες στην κριτική επιτροπή.

Γράφει η Αλεξάνδρα Ιωαννίδου: «Με ποια κριτήρια δόθηκε το βραβείο; Η επιτροπή αιτιολόγησε την -κατά πλειοψηφία- απόφασή της χωρίς να κάνει αναφορά στην (ανύπαρκτη) ακρίβεια της μετάφρασης, παρά τονίζοντας μια δύσκολα ελέγξιμη και αποδείξιμη υποτιθέμενη αρετή της, τον “ρυθμό του κειμένου”.

Περαιτέρω αναφέρεται: “Ο μεταφραστής εκμεταλλεύτηκε την ευρυχωρία και την πολυστρωματικότητα της νέας ελληνικής γλώσσας για να μεταφέρει με ένταση το συγγραφικό σχέδιο του Βασίλι Γκρόσμαν στους Ελληνες αναγνώστες”. Ακατανόητο. Οπως είναι ακατανόητο και το πώς μια επιτροπή που δεν γνωρίζει τη ρωσική γλώσσα αποφαίνεται σχετικά με τη μετάφραση από αυτήν, και μάλιστα, σχετικά με την πιστότητα του “ρυθμού του κειμένου”!».

Οι βολές κατά της επιτροπής έχουν κύριο στόχο την αντιπρόεδρό της, μεταφράστρια Τιτίκα Δημητρούλια, η οποία, αν και δεν γνωρίζει ρωσικά (όπως υποστηρίζει η Αλεξάνδρα Ιωαννίδου), χαρακτήρισε σε άρθρο της στην «Καθημερινή» «αριστούργημα» τη μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα. Επιπλέον, η αρθρογράφος τού «Τhe Athens Review of books» καταγράφει και άλλες σχέσεις της κριτού με τον κρινόμενο. Η Τιτίκα Δημητρούλια συνδιευθύνει με τον Γιώργο Μπλάνα το περιοδικό «Ποιητικά», το οποίο εκδίδει ο οίκος Γκοβόστη, που εξέδωσε και το «Ζωή και πεπρωμένο» του Βασίλι Γκρόσμαν.

Δεν είναι, πάντως, η πρώτη φορά που τα Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνικής Μετάφρασης γίνονται δεκτά με «ψιθύρους, κραυγές ή κατακραυγές», όπως επισημαίνει και η Μαρία Παπαδήμα στο άρθρο της «Απαρχαιωμένοι θεσμοί, αναξιόπιστα βραβεία». Υπενθυμίζει ότι η ίδια επιτροπή που βράβευσε φέτος τον Γιώργο Μπλάνα, είχε απονείμει πέρυσι εξ ημισείας δύο βραβεία: μετάφρασης ξένης λογοτεχνίας στην ελληνική αλλά και απόδοσης έργου ελληνικής γραμματείας. Ανάγκασε έτσι δύο από τους τέσσερις βραβευμένους (τον Διονύση Καψάλη και τον Γιώργη Γιατρομανωλάκη) να αρνηθούν τα βραβεία τους.

Ισως, λοιπόν, η σημαντικότερη συνεισφορά των δημοσιευμάτων στο νέο τεύχος του «The Athens Review of books» να είναι η αναζωπύρωση της συζήτησης για τα Κρατικά Βραβεία Μετάφρασης. «Ο θεσμός χρειάζεται ριζική αναμόρφωση», καταλήγει η Μαρία Παπαδήμα συμφωνώντας με τον Γιώργη Γιατρομανωλάκη που είχε επίσης προτείνει «να καταργηθούν τα βραβεία για 4-5 χρόνια και να επανέλθει ο θεσμός σε νέες βάσεις».