H συμβολή των Ελλήνων μεταναστών στη δημιουργία του γερμανικού «θαύματος»

Βιβλίο-ντοκουμέντο του ΒΑΣΙΛΗ ΒΑΣΙΛΙΚΟΥ προσφορά στους αναγνώστες της «Εφ.Συν.»

Η δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967 βρήκε τον συγγραφέα Βασίλη Βασιλικό στο Δυτικό Βερολίνο, την ημέρα ακριβώς που υπολόγιζε να επιστρέψει στην Ελλάδα. Κι επειδή ήξερε (ή υποψιαζόταν) τι μπορεί να τον περιμένει, δεδομένου ότι λίγους μήνες πριν είχε κυκλοφορήσει από τον αριστερό εκδοτικό οίκο «Θεμέλιο» το βιβλίο του «Ζ», που αφορά τη δολοφονία του βουλευτή της Αριστεράς Γρηγόρη Λαμπράκη, αποφάσισε να παραμείνει στο εξωτερικό, απ' όπου επέστρεψε μετά την πτώση της χούντας.

Εκεί έλαβε πρόσκληση από τον πολιτιστικό σύμβουλο του καγκελάριου Βίλι Μπραντ, τον πασίγνωστο συγγραφέα Γκίντερ Γκρας, να γράψει ένα σενάριο που θα είχε ως θέμα τους μετανάστες («γκάστερ μπάιτερ», όπως τους έλεγαν – Ελληνες, Ιταλούς, Ισπανούς, Πορτογάλους), που οι ντόπιοι Γερμανοί δεν τους χώνευαν, ώστε να επέλθει κάποια βελτίωση στη συμπεριφορά των γηγενών απέναντι στους «ξένους». (Κι ας προστεθεί ότι από τις τέσσερις αυτές χώρες, οι τρεις βρίσκονταν υπό δικτατορικά καθεστώτα και οι Ιταλοί ήταν όλοι τους από τη Σικελία, τη Νάπολη και πιο κάτω).

Ο Βασιλικός έγραψε το σενάριο (που τώρα βρίσκεται στα αγγλικά, στο αρχείο του, στο Πανεπιστήμιο της Βοστόνης), αλλά η ταινία δεν πρόλαβε να γυριστεί, γιατί στο μεταξύ η γραμματέας του Βίλι Μπραντ αποδείχτηκε ότι ήταν πράκτορας της Ανατολικής Γερμανίας και ο καγκελάριος παραιτήθηκε.

Ομως στον Βασιλικό έμεινε το υλικό που μάζεψε από τους Ελληνες μετανάστες, είτε στους χώρους εργασίας τους, είτε στα «χάιμ», τα φριχτά σπίτια όπου τους είχαν στριμώξει. Ηταν η εποχή μετά τον Εμφύλιο, όταν η Ελλάδα άδειαζε από το πιο εύρωστο εργατικό δυναμικό της για να συμβάλει στη δημιουργία του «θαύματος» της ηττημένης από τον πόλεμο Γερμανίας, ώστε να καταφανεί η διαφορά από την κομμουνιστική Ανατολική Γερμανία.

Αυτό το πρωτογενές υλικό μοντάρισε ο Βασιλικός στα δύο βιβλία του «Μαγνητόφωνο 1» και «Μαγνητόφωνο 2», που τα εξέδωσε τότε από τις δικές του «Εκδόσεις 8.1/2» (το όνομα, από θαυμασμό στην ομότιτλη ταινία του Φεντερίκο Φελίνι). Πρόκειται ακριβώς για τα δύο βιβλία που θα προσφέρει στους αναγνώστες της η «Εφημερίδα των Συντακτών» με τον γενικό τίτλο «Οταν οι Ελληνες ήταν οι μετανάστες».

Πολύτιμο εργαλείο στο έργο του ο Βασιλικός είχε το μαγνητόφωνο, με τον λόγο να ανήκει στους μετανάστες, ενώ ο ίδιος ελάχιστα παρέμβαινε. Ενδεικτικά, μία από τις μαρτυρίες που καταγράφηκαν στο μαγνητόφωνο:

«Εγώ είμαι απ' τη Μακεδονία. Από τις Σέρρες. Συμπληρώνουμε ένα χρόνο εδώ. Στη Μέτζελερ. Στα λάστιχα. Κάνουμε διανομή στα νούμερα. Μέσα στο εργοστάσιο. Ναι. Οχι, δεν παίρνουμε καλά λεφτά. Για να πάρουμε τα λεφτά που χρειαζόμαστε πρέπει να βάλουμε πολλές ώρες. Διακόσιες τριάντα ώρες. Σύνολο. Το μήνα. Δύσκολα τα πράγματα. Δεν βαριέσαι. Παλιοζωή. Τίποτα. Αλλιώς βέβαια τα περιμέναμε να τα βρούμε. Πού να ξέραμε πού θα μας ρίξουν. Το πρώτο λάθος φυσικά είναι ότι δεν μάθαμε από κανένα την αλήθεια. Είτε στη Γερμανία ήταν, ήταν στην Αυστραλία, είτε στην Αμερική, είτε στον Καναδά, είτε πουθενά. Ολοι αυτοί που γύριζαν στα χωριά τα ίδια λέγανε: τα ημερομίσθια είναι καλά, η δουλειά δεν είναι βαριά όπως στην Ελλάδα. Αυτά μας λέγανε»…

Και ολίγα τινά για τα δύσκολα εκείνα χρόνια του Βασιλικού ανά την Ευρώπη, όπου δεν ήταν ακόμη ιδιαίτερα γνωστός. Αυτό έγινε μετά την προβολή –το 1970– ανά τον κόσμο της ταινίας του Κώστα Γαβρά «Ζ», από το ομότιτλο βιβλίο του Βασιλικού. Μιας ταινίας που έπαιξε τεράστιο ρόλο στον αντιδικτατορικό αγώνα. Από την πλευρά του ο Βασιλικός, που δεν έπαψε ποτέ να είναι συγγραφέας, κατέγραψε στα βιβλία που κυκλοφόρησε την περίοδο εκείνη στο εξωτερικό θέματα που είχαν σχέση με τη δικτατορία, συμπεριλαμβανομένων των εμιγκρέδων και των αυτοεξόριστων Ελλήνων. Εγχείρημα επίπονο για τον ρόλο του εκδότη που είχε επωμιστεί. «Δεν ήταν το γράψιμο που με κούραζε», λέει ο ίδιος, «δεν ήταν η εκδοτική δαπάνη, ήταν το αβάσταχτο βάρος τους όταν τα κουβαλούσα στο ταχυδρομείο για να σταλούν σε όσους τα είχαν παραγγείλει». Μεταξύ αυτών των βιβλίων και «Το μαγνητόφωνο» ή αλλιώς «Οταν οι Ελληνες ήταν οι μετανάστες» - ο τίτλος που επέλεξε η «Εφ.Συν.» για τους αναγνώστες της.