Το πρόταγμα της αυτονομίας του Καστοριάδη

Στη μνήμη του Λευτέρη Καπώνη και του Ηρώδη Μπακογιάννη

Στον τόμο συμμετέχουν οι: Στεφανάτος, Αναπλιώτης, Λελεδάκης, Οικονόμου, Κιουπκιολής, Ταρίνσκι, Ιωάννου, Σχισμένος, Ευαγγελόπουλος, Φαράκλας, Κτενάς, Καβουλάκος, Μαγγίνη, Μουζακίτης, Σιαμανδούρας, Ρωμανός, Λαζαράτος, Πρελορέντζος, Κομπορόζος, Καναούτη

Στη μνήμη του Λευτέρη Καπώνη και του Ηρώδη Μπακογιάννη

Στα είκοσι χρόνια που πέρασαν από τον θάνατο του Κορνήλιου Καστοριάδη παρατηρείται ένα αυξημένο ενδιαφέρον για το έργο του εκφρασμένο σε συνέδρια, βιβλία, αφιερώματα και διδακτορικές διατριβές. Είναι δικαιολογημένο το ενδιαφέρον αυτό για έναν από τους σημαντικότερους στοχαστές του 20ού αιώνα, του οποίου η εμβέλεια και η αξία αναδεικνύονται στον 21ο.

Ο παρών συλλογικός τόμος συγκεντρώνει είκοσι εισηγήσεις που έγιναν στο διεθνές συνέδριο το 2017 στο Πάντειο, με αφορμή τα είκοσι χρόνια από τον θάνατο του Καστοριάδη. Οι εισηγήσεις εξετάζουν αρκετές πλευρές του έργου του (ψυχανάλυση, φιλοσοφία, επιστημολογία, πολιτική), αναδεικνύοντας την επικαιρότητα και τη σημασία του για τη σημερινή εποχή. Αρκετές επίσης εισηγήσεις εξετάζουν τη σχέση του με άλλους στοχαστές (Καντ, Μαρξ, Βέμπερ, Λούκατς, Λασκ, Αρεντ, Ρικέρ, Λεφόρ, Μπαντιού, Χάμπερμας), αναδεικνύοντας τις ομοιότητες, τις αποκλίσεις και την ιδιαιτερότητα του καστοριαδικού έργου. Θέτουν και αναλύουν σημαντικά ζητήματα, συνεχίζοντας τη συζήτηση που ξεκίνησε με παρόμοιες προσπάθειες και δημιουργώντας ένα πλαίσιο για περαιτέρω συζήτηση.

Συζήτηση ζωτικής σημασίας σήμερα που η ανθρωπότητα βιώνει μια πολλαπλή κρίση η οποία έχει ιδιαίτερα θλιβερές συνέπειες στην Ελλάδα. Σε τέτοιες κρίσιμες στιγμές χρειάζεται προσανατολισμός για έξοδο από την κρίση. Για τον προσανατολισμό αυτό το έργο του Καστοριάδη, εκτός από τη φιλοσοφική και θεωρητική του σημασία, έχει και μια κύρια πτυχή που μπορεί να βοηθήσει – όχι να καθοδηγήσει όπως ο μαρξισμός. Η πτυχή αυτή είναι η σημασία της πολιτικής πράξης προς την κατεύθυνση της δημοκρατίας, αφού ο πυρήνας του έργου και της ζωής του Καστοριάδη είναι η ατομική και συλλογική αυτονομία που έχει ως προϋπόθεση και ουσία το καθεστώς της άμεσης δημοκρατίας.

Αυτή όμως δεν μπορεί να ερευνηθεί μόνο θεωρητικά στα πανεπιστημιακά πλαίσια, αλλά είναι κυρίως πολιτική υπόθεση, πολιτικό πρόταγμα. μπορεί να προχωρήσει και να πραγματοποιηθεί μόνο με κοινωνικές και πολιτικές πράξεις, πολιτικές κινήσεις και δράσεις από ομάδες πρωτοβουλίας και διαφωτισμού με σκοπό τη δημιουργία ενός πολιτικού κινήματος για την αλλαγή του συστήματος. Μόνο έτσι μπορεί να αναδειχθεί η κοινωνική-πολιτική εικόνα της αυτονομίας. Διαφορετικά, κινδυνεύει να χαθεί στον κατατεμαχισμό του έργου του σε πανεπιστημιακές μελέτες, βιβλιογραφικές αναφορές και υποσημειώσεις.

Ετσι, το εν λόγω βιβλίο δίνει την ευκαιρία να διευκρινιστούν ορισμένα βασικά ζητήματα. Ενα τέτοιο σημαντικό ζήτημα είναι το πρόταγμα της αυτονομίας. Είναι αναγκαία μια διευκρίνιση, διότι ο όρος «πρόταγμα» χρησιμοποιείται από διάφορες πλευρές με τέτοιο τρόπο που τον αποδυναμώνει από το ουσιαστικό πολιτικό του νόημα. Στην αντίληψη του Καστοριάδη, το πρόταγμα δεν είναι μόνο η επιθυμία και η θεωρία για την αλλαγή του συστήματος, αλλά και η πολιτική δραστηριότητα η οποία ενσαρκώνει το όραμα αυτό. Το πρόταγμα της αυτονομίας δεν είναι μια φυσική κατάσταση ή εγγεγραμμένο σε κάποιους ιστορικούς νόμους, αλλά πολιτική δημιουργία των ανθρώπων, του κοινωνικού πλήθους. Ο Καστοριάδης διαπιστώνει σε κάποιες χαρακτηριστικές ιστορικές περιόδους, όπως στην αρχαία Ελλάδα και στους Νέους Χρόνους, μια επιθυμία και δράση για ελευθερία, για δημοκρατία, ισότητα, ανθρώπινα δικαιώματα, για αλλαγή της υπάρχουσας θέσμισης, που όντως άλλαξε τον ρου της ιστορίας με δημιουργία νέων δημοκρατικών θεσμών και σημασιών. Αυτές τις κοινωνικές ριζοσπαστικές ενέργειες ονομάζει ο Καστοριάδης πρόταγμα της αυτονομίας, το οποίο ο ίδιος υιοθετεί.

Από αυτήν την άποψη δεν υπήρξε στην ιστορία πρόταγμα του κοινοτισμού ή του κομμουναλισμού, ούτε της απομεγέθυνσης ή των κοινών, που ακούγονται τελευταίως. Υπήρξαν όμως επί μέρους σύγχρονα κοινωνικά εγχειρήματα. Ετσι, κατά τη γνώμη μου, είναι κατάχρηση να χρησιμοποιείται οπουδήποτε, για κάθε άποψη ή εγχείρημα, ο όρος «πρόταγμα», εκεί ακριβώς που θα αρκούσε ο όρος πρόταση ή εγχείρημα - πρόταση του κοινοτισμού, πρόταση της απομεγέθυνσης, των κοινών. Τα εγχειρήματα αυτά πρέπει να υπαχθούν σε ένα συνολικό δημοκρατικό πρόταγμα, αντί να χρησιμοποιούν τη δράση τους ως υποκατάστατο της πολιτικής.

Ενα άλλο σχετικό με το προηγούμενο ζήτημα είναι η τελική και οριστική ρήξη του Καστοριάδη με τον Μαρξ και την Αριστερά ήδη από τη δεκαετία του 1960. Η κριτική του υπήρξε ολοσχερής, έτσι που η πολιτική πρότασή του για την άμεση δημοκρατία όχι μόνο δεν έχει καμία σχέση με οποιοδήποτε είδος κομματικής ή εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς, αλλά επιπλέον αυτές είναι εμπόδιο στην ευδοκίμηση του προτάγματος της αυτονομίας. Αυτό σημαίνει ότι για να υπάρξει κάποια αξιόλογη προσπάθεια προς τη δημοκρατική κατεύθυνση και την επανεμφάνιση του προτάγματος της αυτονομίας, πρέπει να γίνει πλήρης απεξάρτηση από τον Μαρξ και τον μαρξισμό και ταυτοχρόνως πλήρης απεγκλωβισμός και αποτοξίνωση από κάθε είδους Αριστερά. Η λογική τού «εν μέρει εθνικός, κι εν μέρει χριστιανίζων» (εν μέρει Αριστερά, εν μέρει Καστοριάδης) μπορεί να λύνει τα ατομικά και υπαρξιακά αδιέξοδα ή τις βλέψεις προσωπικής καριέρας, αλλά οδηγεί πάντα σε τερατογενέσεις και αδιέξοδα στο κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο.

Το πρόταγμα της αυτονομίας απουσιάζει σήμερα. Το ζητούμενο που αναδύεται μέσα από το έργο του Καστοριάδη είναι η πράξις, η πολιτική δράση για την αλλαγή του υπάρχοντος ολιγαρχικού συστήματος, για την επανεμφάνιση του προτάγματος της αυτονομίας με στόχο κεντρικές θεσμικές αλλαγές. Στην προοπτική αυτή αξίζει να σημειωθεί και μια άλλη ενδιαφέρουσα συλλογική έκδοση με πολιτικά κείμενα από ομιλίες και συζητήσεις που έγιναν ανά την Ελλάδα το 2017 με τίτλο «Ο Καστοριάδης και εμείς», εκδόσεις Βαβυλωνία, 2018. Αυτή η έκδοση και το παρόν βιβλίο θα εμπλουτίσουν οπωσδήποτε τη θεωρητική και την πολιτική συζήτηση.

* Διδάκτωρ Φιλοσοφίας, συγγραφέας