«Ο συγγραφέας παλεύει με τη λευκή σελίδα της λήθης»

Κι όμως. Ο Πατρίκ Μοντιανό, που σπάνια μιλάει δημοσίως γιατί έχει πρόβλημα καλής άρθρωσης, κατάφερε την Κυριακή να σταθεί 40 ολόκληρα λεπτά ενώπιον ακροατηρίου και να δώσει στη Στοκχόλμη, στη Σουηδική Ακαδημία, την παραδοσιακή διάλεξη του νομπελίστα λογοτεχνίας (η επίσημη απονομή του βραβείου θα γίνει αύριο). Δεν σήκωσε ούτε στιγμή τα μάτια από το χειρόγραφό του. Και στο τέλος αποθεώθηκε.

Η ομιλία του, απλή και σαφής, ξεπέρασε το καθιερωμένο θέμα (ποιος είμαι, γιατί γράφω κ.λπ.) και κατέληξε ένα γοητευτικό ταξίδι σε εποχές, πόλεις και την τέχνη άλλων (Μοντιλιάνι, Γέιτς, Φλομπέρ, Τολστόι, Πόε, Ντε Κουίνσι, Μάντελσταμ, Ντίκενς, Μποντλέρ). Οι εξομολογήσεις του για τα παιδικά του χρόνια άγγιξαν όλα τα παιδιά της γενιάς του πολέμου. Το Παρίσι του συνάντησε όλες τις πόλεις που έκλεισαν στα βιβλία τους μεγάλοι λογοτέχνες. Τέλος, τα λόγια πάνω στη μνήμη ενός συγγραφέα που έχουν αποκαλέσει «Προυστ τού σήμερα», είχαν ιδιαίτερη σημασία. Με αυτά έκλεισε την ομιλία του.

«Το γεγονός ότι γεννήθηκα το 1945, αφού πόλεις είχαν ήδη καταστραφεί και πληθυσμοί ολόκληροι εξαφανιστεί, με έκανε πιο ευαίσθητο στα θέματα της μνήμης και της λήθης», είπε ο Μοντιανό. «Μου φαίνεται, δυστυχώς, ότι η αναζήτηση του χαμένου χρόνου δεν μπορεί σήμερα να γίνει με τη δύναμη και την ειλικρίνεια του Προυστ. Η κοινωνία που περιέγραφε ήταν ακόμα σταθερή, μια κοινωνία του 19ου αιώνα. Ο Προυστ μπορεί να ξαναζωντανέψει το παρελθόν με την παραμικρή λεπτομέρεια. Σήμερα η μνήμη είναι λιγότερο σίγουρη, πρέπει συνεχώς να παλεύει με την αμνησία. Λόγω του στρώματος της λήθης που σκεπάζει τα πάντα, δεν μπορείς να συλλάβεις παρά κομμάτια μόνο του παρελθόντος, ίχνη που διακόπηκαν, φευγαλέα ανθρώπινα πεπρωμένα. Αυτό, όμως, είναι το καθήκον του μυθιστοριογράφου μπροστά στη λευκή σελίδα της λήθης. Να κάνει να ξεπηδήσουν λίγες μισοσβησμένες λέξεις, σαν αυτά τα χαμένα παγόβουνα που ξαναβγαίνουν στην επιφάνεια του ωκεανού».

Ο Μοντιανό είπε ότι γεννήθηκε χάρη σε μια από αυτές τις «τυχαίες, κακές συναντήσεις και τους εφήμερους έρωτες» του πολέμου, ανάμεσα σε «ανθρώπους που ποτέ δεν θα είχαν διασταυρωθεί σε καιρό ειρήνης». «Να γιατί το Παρίσι της Κατοχής ήταν πάντα για μένα σαν μια γενέθλια νύχτα. Χωρίς αυτό δεν θα είχα γεννηθεί. Κι αυτό το Παρίσι δεν έπαψε ποτέ να με στοιχειώνει».

Στα παιδικά του χρόνια κρύβεται και το γεγονός που σφράγισε τη λογοτεχνία του, όπως αποκάλυψε. Κάτι ανάλογο με εκείνη την ιστορία στην οποία οφείλεται, κατά τη γνώμη του, «η αίσθηση του σασπένς και της αγωνίας των ταινιών του Χίτσκοκ». Οταν ο σκηνοθέτης ήταν πέντε χρόνων, ένας αστυνομικός, φίλος του πατέρα του, τον έκλεισε για μία ώρα σε ένα κελί και μετά του είπε: «Ξέρεις τώρα τι σε περιμένει αν δεν δείξεις καλή διαγωγή στη ζωή σου».

Το «κελί» του Μοντιανό ήταν οι άγνωστες και μυστηριώδεις οικογένειες στις οποίες τον εγκατέλειπαν συνέχεια οι γονείς του όταν ήταν μικρός. «Δεν κατάφερα ποτέ να βρω τα ονόματα αυτών των ανθρώπων ή να δώσω σε όλα τα σπίτια μια τοπογραφική ακρίβεια. Η θέληση να λύσω αυτό το αίνιγμα μου δημιούργησε την επιθυμία να γράψω, σαν να μπορούσε η γραφή να με βοηθήσει», είπε.

Και κάτι ακόμα. «Ανήκω σε μια γενιά που τα παιδιά δεν μιλούσαν, παρά σε σπάνιες περιπτώσεις και αφού ζητούσαν άδεια», είπε. «Και κανείς δεν τα άκουγε. Γι’ αυτό η επιθυμία μου να γίνω συγγραφέας γεννήθηκε στα παιδικά μου χρόνια. Ελπιζα ότι οι μεγαλύτεροι θα με άκουγαν χωρίς να με διακόψουν και θα μάθαιναν μια και καλή αυτά που είχα στην καρδιά μου».

Χρωστάμε τα πρώτα του βιβλία σε παλιούς τηλεφωνικούς καταλόγους του Παρισιού, κυρίως εκείνους που τα ονόματα συνοδεύονταν με δρόμους και νούμερα σπιτιών. «Είχα την εντύπωση ότι είχα κάτω από τα μάτια μου μια ακτινογραφία ενός Παρισιού βυθισμένου σαν την Ατλαντίδα. Λόγω των χρόνων που είχαν κυλήσει τα μόνα ίχνη που είχαν αφήσει χιλιάδες άγνωστοι ήταν τα ονόματά τους, οι διευθύνσεις και τα τηλέφωνά τους. Μου αρκούσε να υπογραμμίσω ένα όνομα για να αρχίσω να φαντάζομαι τη ζωή του».