«Η αρχαιολογική επιστήμη έχει μείνει εκτός μνημείου»

Η χρήση της Αγίας Σοφίας ως τεμένους, η οποία αποφασίστηκε το 2020 από το τουρκικό συμβούλιο της Επικρατείας ακυρώνοντας την απόφαση του 1934, είχε προκαλέσει αντιδράσεις σε διεθνές επίπεδο, με τους επιστήμονες να εστιάζουν στους κινδύνους που επιφέρει η αλλαγή της από μουσειακό χώρο σε σύγχρονο τόπο λατρείας.

Δύο χρόνια μετά, φωτογραφικά τεκμήρια αποκαλύπτουν ότι «[...]τα νεότερα ξύλινα θυρόφυλλα της Βασιλείου Πύλης υπέστησαν βλάβες, επιχρίσματα των τοίχων αποξέσθηκαν και αφαιρέθηκαν, κρήνες και θύρες χρησιμοποιήθηκαν για τη φύλαξη υποδημάτων, μαρμάρινες πλάκες δαπέδου καταστράφηκαν. Τα μοναδικά βυζαντινά ψηφιδωτά παραμένουν σκεπασμένα και αθέατα. Η αρχαιολογική επιστήμη έχει μείνει εκτός του μνημείου».

Αυτά καταγγέλλει στην UNESCO ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων και ζητά την άμεση παρέμβαση του διεθνούς Οργανισμού προκειμένου να αποτραπούν οι νυν και οι επερχόμενοι κίνδυνοι στα μνημεία της Αγίας Σοφίας και της Μονής Χώρας, στην Κωνσταντινούπολη, όπου πραγματοποιούνται εργασίες ώστε να επαναλειτουργήσει και αυτή ως τέμενος. Το κενό του υπουργείου Πολιτισμού, που φαίνεται να έχει ξεχάσει τα μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς, έρχεται να καλύψει ο ΣΕΑ.

Με ανοιχτή επιστολή του (22/8/22) προς τη γενική διευθύντρια της UNESCO, Οντρεΐ Αζουλέ (Audrey Azoulay), επαναφέρει το ζήτημα των κινδύνων που διατρέχουν τα μνημεία από τη διαχείρισή τους ως τόπων λατρείας καθώς αποκόπτονται από επιστημονική φροντίδα. Ο ΣΕΑ αναλαμβάνει την πρωτοβουλία να απευθυνθεί στη διεθνή επιστημονική κοινότητα προκειμένου να υπάρξουν ψηφίσματα και κείμενα υπογραφών για τη διάσωσή τους, καθώς περιγράφει με μελανά χρώματα τη μελλοντική τους κατάσταση.

Για την Αγία Σοφία, από τα σημαντικότερα αρχιτεκτονικά δημιουργήματα του κόσμου και αντιπροσωπευτικό μνημείο του βυζαντινού πολιτισμού, «κορυφαίο –ως προς τη σύνθεση, τον διάκοσμο και την κατασκευή– οικοδόμημα που επιβλήθηκε με το κάλλος και την ονομασία του στους Οθωμανούς οι οποίοι κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη το 1453», ο ΣΕΑ αναφέρει ότι κατά το διάστημα της μουσειακής της χρήσης «αποκαλύφτηκαν και συντηρήθηκαν βυζαντινά ψηφιδωτά και αποκαταστάθηκαν τμήματα του κτηρίου, σύμφωνα με ένα πρόγραμμα που προέβλεπε τη σταδιακή αποκάλυψη και προβολή της ιστορικής ταυτότητας του μνημείου. Ετσι, ο επισκέπτης, Τούρκος και ξένος, είχε τη χαρά να απολαμβάνει την αξία αυτού του κορυφαίου μνημείου που κοσμεί την Κωνσταντινούπολη από τον 6ο αιώνα μ.Χ.».

Στην επιστολή αναφέρει ότι μαζί με άλλους επιστημονικούς φορείς εξέφρασε, το 2020, τις ανησυχίες του με την επαναφορά του μνημείου «...στο καθεστώς λειτουργίας του επί της Οθωμανικής εποχής... ως χώρου λατρείας, καθώς η διαχείριση χωρίς επιστημονικό γνώμονα θα επέφερε σταδιακά στην Αγία Σοφία αλλοιώσεις και βλάβες...». Καταγγέλλει τα προβλήματα που έγιναν γνωστά αυτά τα δύο χρόνια «και όσα δεν έχουν γίνει ακόμα», τα οποία συνδέονται «...με την αλόγιστη εισροή επισκεπτών (προσκυνητών) στο τέμενος και την αντιμετώπιση της Αγίας Σοφίας ως ενός τεμένους χωρίς ιστορικό βάθος, ως ενός χώρου όπου απουσιάζει ο σεβασμός στην ιστορία και την τέχνη. Η έλλειψη ελέγχου των επισκεπτών και η απουσία προσωπικού φύλαξης μαρτυρούν την αδιαφορία για την προστασία του μνημείου και αφήνουν την προστασία του μοναδικού μνημείου έρμαιο στην βούληση κάθε επισκέπτη ή προσκυνητή. Δικαιολογημένα λοιπόν έχει προκληθεί ανησυχία στο εσωτερικό της Τουρκίας και σε παγκόσμιο επίπεδο για την περαιτέρω ζωή της μοναδικής Αγίας Σοφίας».

Ο ΣΕΑ επισημαίνει ότι μετά το 2006 που η διαχείριση των μνημείων πέρασε από την Αρχαιολογική Υπηρεσία της Τουρκίας στη Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων «πολλά μνημεία έχουν υποστεί ανεπανόρθωτες ζημιές» ύστερα από εργασίες που επέφεραν καταστροφές και αλλοιώσεις σε βυζαντινά και οθωμανικά μνημεία με αντιπροσωπευτικές περιπτώσεις «...το Cumanin Camii της Αττάλειας, μνημείο με βυζαντινές, σελτζουκικές και οθωμανικές φάσεις, όπως και στο Süheyl Bey Cami της Κωνσταντινούπολης, τζαμί του εργαστηρίου του Σινάν (16ος αι.)».

Σημειώνει με έμφαση ότι «με ανησυχία, λοιπόν, αντιμετωπίζουμε την είδηση ότι την τρέχουσα περίοδο εργασίες πραγματοποιούνται και σε ένα άλλο κορυφαίο βυζαντινό μνημείο της Κωνσταντινούπολης, στο άλλοτε καθολικό της Μονής της Χώρας (Kariye Camii), ώστε και αυτό να επαναλειτουργήσει ως τέμενος. Η απόκρυψη των ψηφιδωτών και των τοιχογραφιών του συγκεκριμένου μνημείου, κορυφαίου δείγματος της παλαιολόγειας τέχνης, συνιστά πράξη ιστορικής στρέβλωσης. Διερωτόμαστε πώς θα μπορέσει η Μονή της Χώρας να περάσει αλώβητη στο νέο καθεστώς λειτουργίας μετά την απόφαση του 2020 που προέβλεπε και στην περίπτωσή της την ακύρωση της μουσειακής της χρήσης και τη μετατροπή της και πάλι σε τέμενος.

»Ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων έχει αποδείξει το συνεχές ενδιαφέρον του για την προστασία των υλικών καταλοίπων της Βυζαντινής εποχής, αγωνιζόμενος για μνημεία και χώρους που αντιμετώπισαν το ενδεχόμενο της καταστροφής, πρώτα από όλα στην ίδια μας τη χώρα... Η απαξίωση της Αγίας Σοφίας και της Μονής της Χώρας ακυρώνει τις κοινωνικές δυνατότητες που αναπτύσσει ο πολιτισμός, δεν καλλιεργεί την ιστορική και καλλιτεχνική παιδεία, στερεί από την Τουρκία την κατανόηση της ιστορικής της ταυτότητας, τη σημαίνουσα θέση που αυτή η χώρα οφείλει να έχει ως θεματοφύλακας του Βυζαντινού πολιτισμού και όχι μόνον αυτού.

»Θα θέλαμε να σημειώσουμε ότι, σύμφωνα με την παράδοση, ο Μωάμεθ Β’ την ημέρα της Αλωσης απέτρεψε έναν στρατιώτη του από το να αποσπάσει μία πλάκα μαρμάρου από το δάπεδο της Αγίας Σοφίας. Ο σουλτάνος ενήργησε ως προστάτης της Αγίας Σοφίας. Και πράγματι ήταν ο Μωάμεθ Β’ εκείνος που σεβάστηκε την αξία του παλαιού χριστιανικού ναού, όταν τον μετέτρεψε σε χώρο μουσουλμανικής προσευχής και εξασφάλισε για τη λειτουργία του μία σημαντική περιουσία. Η Αγία Σοφία πέρασε στην Οθωμανική εποχή γνωρίζοντας μία νέα ακμή, χάρη στην ανακαινιστική πρωτοβουλία του Μωάμεθ, του Οθωμανού που σεβάστηκε και την ονομασία της. Δεν μπορεί στο όνομά του η Αγία Σοφία να υφίσταται αυτήν την καταστροφική διαχείριση», καταλήγει ο ΣΕΑ που ζητά από την UNESCO να παρέμβει.