Στην αρχιτεκτονική (και όχι μόνον), αναφερόμαστε συχνά στον ιδιοκτήτη του έργου ή στον αρχιτέκτονα μελετητή που το σχεδίασε, ποτέ όμως στους τεχνίτες που δούλεψαν προκειμένου αυτό να υλοποιηθεί. Ολους αυτούς τους ανώνυμους εργάτες που αφήνουν τα ανεξίτηλα ίχνη της εργασίας τους, μέσα στην πιο βαθιά και μη ορατή κατασκευαστική δομή του χτίσματος. Αγνοούμε, δηλαδή, τους κύριους συντελεστές της κατασκευής, που δίχως αυτούς κανένα κτίριο δεν θα είχε χτιστεί. Κι αυτό γιατί από την αρχαιότητα ακόμη μέχρι τις μέρες μας έχει επικρατήσει μια απαξίωση της χειρωνακτικής εργασίας, έναντι της πνευματικής που θεωρείται σπουδαιότερη. Μια εργασία που την περιφρονούμε και τη θεωρούμε υποδεέστερη, κατώτερη και χωρίς ουσιαστική αξία.
Θαρρείς και η εργασία με τα χέρια δεν προϋποθέτει τη λειτουργία του εγκεφάλου για να πραγματοποιηθεί! Το αρχιτεκτονικό έργο (και κάθε έργο) υλοποιείται σε κάθε φάση της κατασκευής του, ως αποτέλεσμα της ταυτόχρονης και αξεχώριστης συνέργειας σώματος και εγκεφάλου του τεχνίτη. Αν ανατρέξουμε, μάλιστα, στις μελέτες του γνωστού παλαιοντολόγου - ανθρωπολόγου Andre Leroi-Gourhan, θα διαπιστώσουμε ότι στη διαχρονική εξέλιξη του ανθρώπινου είδους η όρθια στάση του σώματος και τα χέρια ήταν εκείνα που επέτρεψαν στον εγκέφαλο να αναπτυχθεί κι όχι το αντίστροφo.
Ο τεχνητός αυτός διαχωρισμός χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας, που σαφώς υποκρύπτει ρατσιστικά κίνητρα, συνεχίζεται απαράλλαχτος στις σύγχρονες κοινωνίες και συντηρείται προκειμένου να υποβαθμίσει την τέχνη των μαστόρων, σε κάθε έκφανση της ανθρώπινης εργασίας. Ο «αμόρφωτος» εργάτης, απέναντι στον σπουδαγμένο και καταξιωμένο κοινωνικά επιστήμονα. Ομως, καμιά ανθρώπινη εργασία, όσο υποδεέστερη κι αν θεωρείται από κάποιους, δεν μπορεί να γίνει δίχως την –αυτονόητη– λειτουργία του εγκεφάλου και, μ’ αυτήν την έννοια, όλες οι εργασίες είναι «πνευματικές»! Καμιά εργασία, συνεπώς, δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί σωστά, δίχως την απρόσκοπτη –και ισότιμη– συνεργασία τεχνιτών και επιστημόνων.
Τα μυστικά της τέχνης τους
Παλαιότερα, ο χαρακτηρισμός του τεχνίτη ως μάστορα αποτελούσε τίτλο τιμής. Σήμαινε ότι, για να φτάσει ο τεχνίτης σ’ αυτό το ύψιστο σημείο, είχε περάσει πολλά χρόνια εργασίας στο γιαπί ή στο εργαστήριο, είχε με τη σειρά του διδαχτεί από τους μεγαλύτερους που γνώριζαν τα μυστικά της τέχνης τους, είχε αντιμετωπίσει πολλά προβλήματα που εμπλούτισαν την εμπειρία του. Και σιγά σιγά και με πολλή δουλειά, έγινε κύριος της τέχνης του. Αλλωστε, το γιαπί αποτελεί το μεγάλο σχολείο για όλους, τεχνίτες και μηχανικούς. ‘Η για να το πούμε αντίστροφα: δεν γίνεσαι μηχανικός, αν δεν μαθητεύσεις και μάλιστα πολλά χρόνια στο εργοτάξιο. Μέσα στις σκόνες, τις λάσπες, τα τούβλα, τις πέτρες παίρνεις ένα άλλο πτυχίο, εξίσου σημαντικό με αυτό της Σχολής σου και απολύτως απαραίτητο (αν θέλεις να γίνεις αρχιτέκτονας εφαρμογής). Οι δυσκολίες της κατασκευής και τα απρόσμενα προβλήματα που κάθε τόσο ανακύπτουν είναι αυτές οι οποίες -σε πραγματικό χρόνο- σε κάνουν να αντιμετωπίζεις ουσιαστικά και όχι θεωρητικά τις γνώσεις που απέκτησες στο Πολυτεχνείο και τις οποίες συμπληρώνεις και εμπλουτίζεις στο γιαπί. Μια γνώση η οποία αποκτάται βιωματικά, παρακολουθώντας από κοντά κάθε διαφορετική φάση της κατασκευής, συμμετέχοντας ενεργά στο καθημερινό γίγνεσθαι της οικοδομής.
Παράδειγμα αυτής της καθημερινής παρουσίας επί τόπου του έργου υπήρξε η εξαιρετική συνεργασία του σπουδαίου αρχιτέκτονα Δημήτρη Πικιώνη με τους μαστόρους, στα εμβληματικά και μοναδικά έργα Ακροπόλεως τη δεκαετία του ‘60. Εκεί, πάνω στο χώμα σχεδιαζόταν με λεπτομέρεια η τοποθέτηση της μιας μαρμαρόπλακας δίπλα στην άλλη, αποφασιζόταν το πελέκημα κάθε πέτρας ξεχωριστά και η άρτια συναρμογή τους με τα μοναδικά μοτίβα του σκυροδέματος. Σε κάθε σημείο είναι εμφανής η πρόθεση να μην πειραχτούν τα φυσικά βράχια και να ενταχθούν αρμονικά πλάι στα υπέροχα πλακόστρωτα, αποτελώντας όλα μαζί ένα αξεχώριστο σύνολο. Η αγαστή συνεργασία αρχιτέκτονα και πετράδων σε αυτό το έργο ήταν υποδειγματική! Ηταν εκεί όπου η αρχιτεκτονική βρήκε την πιο σημαντική και ουσιαστική σχέση με τη μαστορική, έτσι που στο τέλος η μία τέχνη να μην ξεχωρίζει από την άλλη και να γίνονται οι δύο μία τέχνη. Η δεξιοτεχνία και η ικανότητα των Τηνιακών μαστόρων μπολιάστηκε με την αρχιτεκτονική ευαισθησία του μεγάλου δασκάλου και μας χαρίστηκε αυτό το μοναδικό έργο υπαίθριας διαμόρφωσης.
Δημιουργικότητα
Κατ’ επέκταση της σχέσης της αρχιτεκτονικής με τη μαστορική τέχνη, συναντάμε τη διαφοροποίηση της Τέχνης από την τεχνική, που βασίζεται πάνω στην ίδια ιδεολογία του ταξικού διαχωρισμού των κοινωνικών στρωμάτων. Η Τέχνη θεωρείται a priori κάτι ανώτερο συγκρινόμενη με την τεχνική, η οποία χαρακτηρίζεται υποδεέστερη. Ασχετα αν, όταν θέλουμε να αποδώσουμε τα εύσημα σ’ έναν καλλιτέχνη, τον αποκαλούμε μεγάλο τεχνίτη! «Ο πολιτισμός στηρίζεται στον τεχνίτη. […] Ο τεχνίτης είναι εκείνος που υλοποιεί ό,τι πιο ανθρώπινο υπάρχει στον άνθρωπο»1, αναφέρει ο Gourhan. Κι αυτό που σε κάθε ιστορική συγκυρία υλοποιείται από τον τεχνίτη, προστίθεται στη συλλογική γνώση του ανθρώπου, δίχως την οποία καμία επιστήμη δεν θα ήταν δυνατή.
Αλλωστε, και ο μακροχρόνιος και παγιωμένος διαχωρισμός της τέχνης από την επιστήμη υποκρύπτει τις ίδιες στοχεύσεις: ότι η επιστήμη υπερτερεί τάχατες της τέχνης, ακριβώς λόγω του ότι οι εικαστικές, κυρίως, τέχνες βασίζονται (και) στη χρήση των χεριών για να δημιουργηθούν. Ξεπερασμένες και σκοταδιστικές στην εποχή μας πια αντιλήψεις, οι οποίες ανήκουν οριστικά στο παρελθόν. Τα όρια ανάμεσα στις δύο εκφάνσεις δημιουργικότητας του ανθρώπινου εγκεφάλου έχουν καταργηθεί οριστικά και επικρατεί πλέον ευρέως η άποψη ότι τέτοιοι διαχωρισμοί είναι απολύτως αναχρονιστικοί και «αντιεπιστημονικοί».
Σήμερα, με τις πρόσφατες έρευνες των επιστημών του εγκεφάλου, οι αυθαίρετοι και τεχνητοί διαχωρισμοί και κατ’ επέκταση οι αξιοκρατικές κατατάξεις έχουν καταργηθεί και ολοένα και περισσότερο οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι κάθε ανθρώπινη εργασία είναι αποτέλεσμα συνδυασμού λειτουργίας σώματος και νου. «Το σώμα συμμετέχει στη διαμόρφωση του εγκεφάλου και στην ανάπτυξη της ατομικότητας. Δεν είναι δυνατόν να σκεφτούμε τον νου χωρίς το βιωμένο σώμα»2, σημειώνει εύστοχα ο Ηλίας Κούβελας. Ποτέ τον εγκέφαλο δεν μπορείς να τον ξεχωρίσεις από το σώμα, του οποίου αποτελεί τμήμα του. Τίποτε, συνεπώς, δεν δημιουργήθηκε και δεν μπορεί να δημιουργηθεί στον ανθρώπινο πολιτισμό, δίχως αυτή τη βασική συνθήκη που χαρακτηρίζει εκατομμύρια χρόνια τώρα το είδος μας.
1. Andre Leroi-Gourhan, Το έργο και η ομιλία του ανθρώπου, μτφρ. Α. Ελεφάντης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2007
2. Ηλίας Δ. Κούβελας, Ιχνηλατώντας τα μονοπάτια του εγκεφάλου και του νου, Καστανιώτης, Αθήνα 2024
*Αρχιτέκτων-ομότιμος καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας