«Νόμιζαν ότι ελέγχουν την Ιστορία»

Μια συνέντευξη του Μάσιμο Σαλβαντόρι*

• Καθηγητή Σαλβαντόρι, μετά την πτώση του κομμουνισμού, ποια κρίση μπορεί να διατυπώσει κανείς για την Οκτωβριανή Επανάσταση;

Επρόκειτο αναμφίβολα για ένα μεγάλο γεγονός που άλλαξε τον κόσμο και που, επί εβδομήντα χρόνια, άσκησε πελώρια επίδραση στην παγκόσμια ιστορία. Προκάλεσε όμως αποτελέσματα εντελώς απρόβλεπτα για τους πρωταγωνιστές της και επομένως ξέφυγε από τον έλεγχο όχι μόνον εκείνων που την άρχισαν αλλά και των συνεχιστών τους. Αυτή η απώλεια ελέγχου, που εκδηλώθηκε με διαδοχικά κύματα, αποτελεί κατά τη γνώμη μου ένα σημαντικό ερμηνευτικό κλειδί για να κατανοήσουμε την ιστορία του σοβιετικού κομμουνισμού με αφετηρία τον Οκτώβρη του 1917. Γεγονός που γίνεται ακόμη πιο σημαντικό, αν λάβουμε υπόψη μας ότι οι μπολσεβίκοι νόμιζαν ότι κατέχουν την «επαναστατική επιστήμη» και επομένως την ικανότητα να σχεδιάζουν με βεβαιότητα, στις βασικές κατευθυντήριες γραμμές της, την ιστορική ανάπτυξη.

Ο Λένιν θεωρούσε ότι ο μαρξισμός είναι η «επιστήμη» που δεν λαθεύει και οι κληρονόμοι του, μολονότι βρίσκονταν σε σύγκρουση μεταξύ τους, αναγόρευσαν τη σκέψη του Λένιν σε μαρξισμό της εποχής της διεθνούς επανάστασης. Ο σταλινισμός θεμελιώθηκε πάνω στην ιδέα ότι ο Λένιν είχε προμηθεύσει την πρώτη μεγάλη ιστορική και επιστημονική απόδειξη, κατακτώντας την εξουσία και οδηγώντας τα σοβιέτ στη νίκη στον εμφύλιο πόλεμο.

Ο Στάλιν προμήθευσε τη δεύτερη απόδειξη, κατατροπώνοντας τους εσωτερικούς εχθρούς του κομμουνισμού, οικοδομώντας την ισχύ του κράτους στη δεκαετία του 1930, νικώντας στον πόλεμο εναντίον του ναζισμού και, τέλος, συγκροτώντας το διεθνές σοσιαλιστικό στρατόπεδο.

Μετά τον Στάλιν, ο Χρουστσόφ ανανέωσε την ιδέα ότι ο σοβιετικός κομμουνισμός ήταν αλάθητος και προέβλεψε ότι η Σοβιετική Ενωση θα ξεπερνούσε σύντομα τις Ηνωμένες Πολιτείες στο οικονομικό πεδίο. Ο Μπρέζνιεφ με τη σειρά του διατύπωσε τη θεωρία ότι ο υπαρκτός σοσιαλισμός αντιπροσώπευε ό,τι καλύτερο είχε ποτέ δώσει η Ιστορία και ότι έφτασε η ώρα της υλοποίησης του κομμουνισμού.

• Η Ιστορία όμως ακολούθησε αντίθετους δρόμους.

Οταν αναλύσουμε την πραγματικότητα που βρισκόταν κάτω από αυτόν τον φαινομενικά πλήρη έλεγχο της Ιστορίας, μπορούμε να αντιληφθούμε την ουσία αυτού που αποκάλεσα «απώλεια ελέγχου». Ο Λένιν μετά τον Οκτώβρη υποχρεώθηκε να αντιμετωπίσει, όχι τη διεθνή επανάσταση, αλλά την απομόνωση της σοβιετικής Ρωσίας· όχι την ανάδυση ενός νέου δημοκρατικού προλεταριακού κράτους, αλλά τη συγκρότηση ενός κράτους που επανεμφάνιζε ουσιώδεις όψεις του παλιού τσαρικού γραφειοκρατικού συγκεντρωτισμού· όχι τη διαμόρφωση μιας ενιαίας μπολσεβίκικης ηγετικής ομάδας, αλλά την έκρηξη των πιο σπαρακτικών διαιρέσεων.

Ο Χρουστσόφ κατηγόρησε τον Στάλιν και απέρριψε μεγάλο μέρος από το έργο του. Το ίδιο έκανε ο Μπρέζνιεφ απέναντι στον Χρουστσόφ, καθώς και ο Γκορμπατσόφ απέναντι στην κληρονομιά του Μπρέζνιεφ. Η ιστορία της ΕΣΣΔ είναι μια ιστορία μεγάλων ρήξεων, που καλύπτονταν από το τυπικό φετίχ της απαραβίαστης πίστης στον Λένιν και στον λενινισμό· και από τη διατήρηση του μονοπωλίου της εξουσίας στα ηγετικά κλιμάκια του μοναδικού κόμματος.

Το ξαναλέω: η Οκτωβριανή Επανάσταση υπήρξε ένα γεγονός που εξελίχθηκε με τρόπο μεγαλειώδη, αλλά στη βάση μιας αυξανόμενης απομάκρυνσης από τα σχέδια πάνω στα οποία θεμελιώθηκε. Δεν υλοποίησε ούτε την κοινωνική δικαιοσύνη ούτε μια καλύτερη πολιτική διάταξη, αλλά οικοδόμησε ένα τυραννικό κράτος. Ο μπολσεβικισμός ανασυγκρότησε την ενότητα μεγάλου μέρους της παλιάς αυτοκρατορίας, αλλά το έκανε εδραιώνοντας μια ισχυρή συνέχεια με τον τσαρισμό: διατήρησε τον γραφειοκρατικό του συγκεντρωτισμό και τον αντιδημοκρατικό του χαρακτήρα.

• Ορισμένοι ιστορικοί υποστήριξαν ότι, και αν ακόμη έπαιξε έναν αρνητικό, τραγικό ρόλο στην ιστορία της ΕΣΣΔ, ο Οκτώβρης άσκησε μια θετική επιρροή αλλού. Η ύπαρξη του σοβιετικού κομμουνισμού, λένε, έδωσε δύναμη στα συνδικαλιστικά κινήματα και στις δυτικές σοσιαλδημοκρατίες. Θεωρείτε έγκυρη αυτήν την υπόθεση;

Ο σοβιετικός κομμουνισμός αποτέλεσε πάντοτε ένα γιγάντιο κουδούνι κινδύνου σχετικά με τη σημασία που έχει και στη Δύση ένα κοινωνικό ζήτημα που ζητούσε λύσεις. Χρειάζεται ωστόσο να διακρίνουμε ανάλογα με τις χώρες και με τις περιόδους. Θα διέκρινα τη δεκαετία του 1920 και του 1930 από τη μια μεριά και τη μεταπολεμική περίοδο από την άλλη.

Στην πρώτη φάση, σε μια ολόκληρη σειρά χωρών της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης, η στρατηγική του σοβιετικού κομμουνισμού είχε κυρίως αρνητικές επιπτώσεις στο εργατικό κίνημα που συνδεόταν με τις σοσιαλδημοκρατίες, αποδυναμώνοντάς το σοβαρά και ευνοώντας την άνοδο των δεξιών και αυταρχικών ολοκληρωτικών καθεστώτων.

Στη δεύτερη φάση, η σοβιετική νίκη στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και η επέκταση του κομμουνισμού στον κόσμο αποτέλεσαν καθοριστικούς παράγοντες για να οδηγηθούν, όχι μόνον οι σοσιαλδημοκρατίες αλλά και άλλα πολιτικά ρεύματα, να οικοδομήσουν τους θεσμούς του κοινωνικού κράτους. […]

*Η συνέντευξη αυτή του Ιταλού ιστορικού Μάσιμο Σαλβαντόρι δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «L’ Unità».