Οι παγόδες πλήρωσαν το τίμημα της αδιαφορίας του πρώην καθεστώτος

Στις 24 Αυγούστου 2016, την ίδια μέρα με τον καταστροφικό σεισμό που ισοπέδωσε μεγάλη περιοχή της κεντρικής Ιταλίας, αφήνοντας πίσω του εκατοντάδες θύματα, χιλιάδες ξεσπιτωμένους και αναρίθμητες υλικές ζημιές, κάποιος άλλος σεισμός σημειώθηκε πολύ μακριά από εμάς, με θύματα εκεί αρχιτεκτονικές, κυρίως, δομές μεγάλης αρχαιολογικής, ιστορικής, πολιτιστικής και θρησκευτικής σημασίας.

Τις παγόδες στην κοιλάδα της Μπαγκάν στη σύγχρονη Μιανμάρ. Η Μπαγκάν, είναι μια αρχαία πόλη στην περιφέρεια της Μανταλέι.

Γνωστή επίσης ως Tambadipa (ομόσπονδο κράτος του χαλκού) ή Tassadessa (ξεραμένη γη), ήταν η πρωτεύουσα αρκετών αρχαίων βασιλείων της περιοχής. Βρίσκεται στις ξερές κεντρικές πεδιάδες της χώρας, στην ανατολική όχθη του ποταμού Ιραγουάντι, 140 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της πόλης Μανταλέι.

Τα ερείπια της Μπαγκάν καλύπτουν έκταση πολλών δεκάδων τετραγωνικών χιλιομέτρων.

Τα περισσότερα ιστορικά κτίρια, χτίστηκαν από τον 11ο αιώνα έως τον 13ο αιώνα, κατά τη διάρκεια της περιόδου κατά την οποία η Μπαγκάν ήταν η πρωτεύουσα της πρώτης Βιρμανικής Αυτοκρατορίας. Ωστόσο, στην παράδοση της χώρας, η πρωτεύουσα μετακινιόταν ανάλογα με την κάθε εποχή, και έτσι η Μπαγκάν εγκαταλείφτηκε για άλλη μια φορά μέχρι τη βασιλεία του Anawahta.

Το 1057, ο τελευταίος κατέλαβε την πρωτεύουσα των Mon, Thaton, και έφερε πίσω τις γραφές Tripitaka Pali, βουδιστές μοναχούς και τεχνίτες, προκειμένου να μετατρέψουν την Μπαγκάν σε αξιόλογη θρησκευτική και πολιτιστική τοποθεσία.

Στο 12ο και 13ο αιώνα, η Μπαγκάν έγινε πραγματικά κοσμοπολίτικο κέντρο βουδιστικών μελετών, προσελκύοντας μοναχούς και φοιτητές από τις Ινδίες, τη Σρι Λάνκα, την Ταϊλάνδη, καθώς και τα βασίλεια των Χμερ. Το 1287, το βασίλειο έπεσε στα χέρια των Μογγόλων, μετά την άρνησή τους να αποτίσουν φόρο τιμής στον Κουμπλάι Χαν.

Εγκαταλειμμένη από τον βασιλιά της Βιρμανίας και λεηλατημένη από τους Μογγόλους, η πόλη παράκμασε ως πολιτικό κέντρο, αλλά παρ’ όλα συνέχισε να ακμάζει ως τόπος βουδιστικών υποτροφιών.

Από όλα τα μεγάλα βουδιστικά κέντρα στην Ασία, λίγα μπορούν να καυχηθούν για τόσο μεγάλη και εντυπωσιακή συγκέντρωση μνημείων, όσο η αρχαία ιερή πόλη Μπαγκάν.

Ένα τεράστιο δάσος από παγόδες και στούπες κάθε μεγέθους και σχήματος επεκτείνεται έως την περιφερειακή άλω του ανοιχτού ορίζοντα. Κάποιες ξεχωρίζουν από το αστραφτερό λευκό τους χρώμα, μέσα στο ανεμοδαρμένο κόκκινο-καφέ περιβάλλον και μέσα σε ένα φανταστικό ομολογουμένως τοπίο.

Τριγύρω διακρίνω στρογγυλούς πύργους, βολβώδη μανιτάρια, λεπτεπίλεπτες πυραμίδες, άλλες σε σχήμα καμπάνας, πυραμίδες σε σχήμα κουμπιού ή ακόμα κολοκύθας.

Η Μπαγκάν ήταν πρωτεύουσα της Μπούρμα χίλια χρόνια πριν. Χτίστηκε από τον βασιλιά Anawrahta τον ενδέκατο αιώνα και σε κάποια φάση της ιστορίας της είχε πάνω από 4.000, ίσως παραπάνω, παγόδες.

Η Μπούρμα, η Βιρμανία και η Μιανμάρ τελευταία, όπως είναι τα διάφορα κατά καιρούς ονόματα της χώρας, είναι πολύ ευγνώμονες προς την Ινδία για τη θρησκεία, τη φιλοσοφία και την τέχνη. Ο Βουδισμός έφθασε στην Μπούρμα από την Ινδία περίπου στα 1057 μ.Χ., αλλά όμως βουδιστικές αποικίες είχαν κάνει την εμφάνισή τους εδώ, νωρίτερα.

Στην πραγματικότητα σήμερα η χώρα είναι σχεδόν εξ ολοκλήρου βουδιστική αφού οι περισσότεροι κάτοικοι είναι οπαδοί του βουδισμού.

Κάθε νεαρός της Βιρμανίας περνάει μια περίοδο της παιδικής του ηλικίας σε ένα μοναστήρι, ξυρίζει το κεφάλι του και φοράει τη ρόμπα σαφράν ως αρχάριος.

Το ίδιο χρώμα ρόμπας επίσης φοριέται στην Κεϊλάνη και την Ταϊλάνδη. Τα περισσότερα αγόρια παραμένουν εκεί μόνο μερικούς μήνες, και λίγα είναι εκείνα που αποφασίζουν να γίνουν μοναχοί για όλη τη ζωή τους.

Έτσι σε κάθε χωριό της βρίσκονται τέτοια μοναστήρια και παγόδες. Είναι ομολογουμένως εκπληκτικό αν αναλογιστούμε πόσες παγόδες ξεπροβάλλουν από κάθε γωνιά, σε κάθε λόφο της υπαίθρου της χώρας.

Κανένα μέρος δεν είναι τόσο απότομο ή βραχώδες που να αποκλείει την ανέγερση μιας παγόδας.

Όλες οι κατοικίες και τα ανάκτορα του πανίσχυρων ηγετών, οι βίλες των πλουσίων και τα σπίτια στις φτωχότερες γειτονιές έχουν σήμερα εξαφανιστεί, αλλά τα αμέτρητα θρησκευτικά οικοδομήματα στέκουν ακόμα όρθια, με τις εκκλησίες, τα τζαμιά, τα μοναστήρια, τους ναούς, τους μιναρέδες και τα καμπαναριά στην ύπαιθρο, να βρίσκονται μέσα, και δίπλα το ένα με το άλλο, σε αγροτικά και σκονισμένα χωριά.

Αυτό ακριβώς είναι το εκπληκτικό θέαμα που βρίσκουμε σήμερα στον ευρύτερο χώρο της πρωτεύουσας της πρώτης βασιλικής δυναστείας της Βιρμανίας, Μπαγκάν, μια πόλη η οποία αναπτύχθηκε σε μια απέραντη πεδιάδα που αρδευόταν από τον ποταμό Ιραγουάντι, γεμάτη με καλλιέργειες από σουσάμι, φιστίκια και καλαμπόκι και με μικρά χωριά ανάμεσα στις συστάδες των δέντρων.

Πολλές κατοικίες, αγορές και παλάτια, κατασκευασμένα από ξύλο και μπαμπού, έχουν εξαφανισθεί από τους αιώνες, και το μόνο εναπομείναν ίχνος της κοσμικής αρχιτεκτονικής είναι το τείχος γύρω από την αρχαία πόλη, το οποίο όπως λέγεται ανεγέρθηκε από τον βασιλιά Pyinbya τον ένατο αιώνα μ.Χ.  

Εδώ αναπαύονται αιώνες τώρα, περισσότερα από 2.500 θρησκευτικά οικοδομήματα όλων των σχημάτων και μεγεθών, μερικά σε ομαδικούς σχηματισμούς, άλλα σε μικρές ομάδες κι άλλα ξεκομμένα να στέκουν ακόμα στην ύπαιθρο σε μια έκταση περίπου ογδόντα τετραγωνικών χιλιομέτρων.

Στην πόλη της Μπαγκάν σήμερα περιλαμβάνονται κάπου πέντε χιλιάδες αρχαιολογικά απομεινάρια, τα οποία ουσιαστικά ανήκουν σε δύο τύπους.

Είναι οι λίθινες στούπες και οι παγόδες που περιέχουν κάποια ιερά λείψανα.

Αρκετά συχνά στέκονται πάνω σε εξέδρες με πολλές βεράντες σε σειρά, η πρόσβαση των οποίων επιτυγχάνεται με σειρές σκαλιών σε κάθε πρόσοψη.

Η βασική δομή σε γενικές γραμμές είναι ένα κυκλικό σχέδιο, με μια τεράστια καμπάνα και κάποια καταστήματα στον περίγυρο.

Η παγόδα Shwedagon εδώ είναι η πιο διάσημη που προσελκύει ικανό αριθμό προσκυνητών, ειδικά κατά τη διάρκεια του φεστιβάλ, όπου λαμβάνουν χώρα πλήθος παραδοσιακών θεατρικών παραστάσεων, μουσικής και χορού και γίνονται μεγάλες αγορές για τα περιβόητα τάματα των πιστών, κυρίως των λεπτών χρυσών φύλλων επικάλυψης των θρησκευτικών συμβόλων. Ο δεύτερος τύπος μνημείων είναι οι ναοί-σπήλαια, γνωστοί στη Μυανμάρ με το όνομα gu ή grottoes.

Το όνομα είναι σαφώς μια νύξη στους αρχαίους ναούς-σπηλιές της βουδιστικής Ινδίας, αλλά ταυτόχρονα υποδηλώνει πώς διαφέρουν από τις στούπες, γιατί αυτό που μετράει εδώ είναι ο διαθέσιμος χώρος για τους ανθρώπους που περπατούν γύρω από το αγάλματα του Βούδα.

Η δομή των ναών 

Η βασική δομή έχει συνήθως σχήμα κύβου με κλιμακωτές ταράτσες, κι από πάνω έναν πύργο γνωστό ως sikhara ή με μια πετρόχτιστη καμπάνα που μοιάζει αρκετά με στούπα.

Στις γωνίες των βεραντών, εκεί που οδηγούν τα σκαλοπάτια βρίσκονται πυργίσκοι, λάρνακες και μικρές στούπες. Εκτός από τους ναούς και τις στούπες, υπάρχουν και πολλά μοναστήρια καθώς και πολλά άλλα ημιυπόγεια κτίρια και παρεμφερείς δομές. Η διακόσμηση στο εσωτερικό των ναών ήταν και είναι ως επί το πλείστον έργο των ζωγράφων.

Οι ζωγραφιές, σε έντονο χρωματισμό, συχνά ξεθωριασμένες από το χρόνο, καλύπτουν τους τοίχους και τις κρύπτες, είτε ως ένα μεγάλο πάνελ με ευρείες συνθέσεις που περιέχουν ανθρώπινες μορφές, είτε ως μικρές ομάδες ιδιωτικών σκηνών που συνοδεύονται από επιγραφές. Οι σκηνές αυτές απεικονίζουν ιστορίες από τις προηγούμενες ζωές του Βούδα (jatakas).

Τα χρώματα γενικώς ενισχύονται από τις πετυχημένες εκφράσεις των προσώπων, των ενδυμάτων, των αντικειμένων, τις συμπεριφορές των ζώων, καθώς και τα διακοσμητικά μοτίβα των φυτών.

Οι γλύπτες άφησαν επίσης εμφανή τα σημάδια τους με τα σκαλισμένα ανάγλυφα.

Παρόλο που πολλά αρχαιολογικά ευρήματα έδειξαν ότι η περιοχή κατοικείται σχεδόν από τη Νεολιθική Εποχή, τα αρχαιότερα εναπομείναντα μνημεία της, ανάγονται στον ενδέκατο αιώνα μ.Χ.

Ο Anawrahta λέγεται ότι κατέκτησε το βασίλειο Thaton, δηλαδή το νότιο και κεντρικό τμήμα της σημερινής Μυανμάρ, το 1057, όπως ήδη είπαμε, κι έφερε μεταξύ των άλλων γιατρούς, τεχνίτες, εργάτες, αρχιτέκτονες και άλλους επιστήμονες, καθώς και τα ιερά κείμενα του Θεραβάντα Βουδισμού, τη σημερινή θρησκεία της χώρας.

Το βασίλειο της Μπούρμα, εκτεινόταν σχεδόν στα σύνορα της σύγχρονης χώρας και επρόκειτο να διαρκέσει διακόσια πενήντα χρόνια και να καταρρεύσει από τις στρατιές του Μογγόλου Κουμπλάι Χαν, στα 1287 μ.Χ.

Η αυλή του Πεκίνου στη συνέχεια χώρισε το βασίλειο σε μικρές αντίπαλες ηγεμονίες με αποτέλεσμα οι τελευταίοι βασιλιάδες της Μπαγκάν να είναι κυβερνήτες μόνο κατ’ όνομα.

Ωστόσο, η πόλη ποτέ δεν εγκαταλείφθηκε εντελώς.

Οι τοιχογραφίες

Οι πίνακες στον υπόγειο ναό Kyanzittha Umin που απεικονίζουν Μογγόλους στρατιώτες, δείχνουν ότι οι εργασίες, και γενικά οι περισσότερες επαγγελματικές δραστηριότητες, συνεχίστηκαν παρά την κατοχή.

Από τότε όμως, λίγα σχετικά μνημεία κατασκευάστηκαν και διακοσμήθηκαν μέχρι το δέκατο όγδοο αιώνα. Τα πιο γνωστά μοναστήρια συντηρήθηκαν από τους μοναχούς των γειτονικών μοναστηριών, μέχρι τις μέρες μας.

Στις 8 Ιουλίου 1975, αυτός ο μοναδικός χώρος συγκλονίστηκε από ένα σεισμό, με κάθετες και οριζόντιες δονήσεις.

Μέσα στην φασαρία των τοίχων που κατέρρευσαν, η περιοχή γέμισε τεράστια κόκκινα σύννεφα λόγω της σκόνης του θρυμματισμένου κονιάματος και των τούβλων. Ευτυχώς, όμως, ο σεισμός, 5,6 της κλίμακας Richter, δεν είχε ανθρώπινα θύματα.

Το επίκεντρο όμως φαίνεται να ήταν πολύ κοντά στην πόλη, αφού πολυάριθμα μνημεία καταστράφηκαν σε μεγάλο ή μικρότερο βαθμό, αναλόγως της τοποθεσίας της δομής, της μάζας, της αρχιτεκτονικής, των λεπτομερειών κατασκευής και της κατάστασης συντήρησής τους.

Αν και αρκετά μνημεία κατέπεσαν εξ ολοκλήρου, σε γενικές γραμμές μόνο τα ανώτερα τμήματα υπέφεραν.

Αλλού, η ζημιά περιορίστηκε στις μεγάλες κατασκευές, σε καμπαναριά στις στούπες, σε πυργίσκους, τοίχους, κλπ. Οι εντυπωσιακές αυτές βλάβες δεν έθεσαν σε κίνδυνο τη σταθερότητα και την στατικότητα των μνημείων και εκτός από σπάνιες περιπτώσεις, οι εργασίες αποκατάστασης έλαβαν ή θα λάβουν χώρα κάποια στιγμή, χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία.

Πολλά απ’ τα μνημεία, περισσότερο ή λιγότερο επηρεασμένα, βρίσκονται και σήμερα σε επικίνδυνη κατάσταση και απαιτούν σημαντικές εργασίες για να εξασφαλισθεί η επιβίωσή τους.

Η μοναδική ανεπανόρθωτη ζημιά ήταν δυστυχώς οι διακοσμήσεις τόσο στα γλυπτά στις εξωτερικές επιφάνειες, όσο και στο ζωγραφισμένο σοβά που έπεσε από το εσωτερικό. Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα θραύσματα καταστράφηκαν όταν χτύπησαν στο έδαφος και δεν μπόρεσαν ποτέ να ενωθούν.

Η Μπαγκάν όμως, λόγω της θέσεώς της, βίωσε διάφορους σεισμούς. Πολλές αρχαίες επιγραφές που βρέθηκαν στα μνημεία αναφέρονται σε αποκαταστάσεις μετά από παρεμφερείς σεισμικές δραστηριότητας.

Η ιστορία της χώρας καταγράφει ότι κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Narapatisithu (1174-1211), ένας σεισμός ρήμαξε τα μοναστήρια και τις παγόδες της ευρύτερης περιοχής.

Πρόσφατα, την Τετάρτη 24 Αυγούστου 2016, ένας ισχυρός σεισμός μεγέθους 6,8 βαθμών έπληξε ξανά την Μπαγκάν, ο οποίος συγκλόνισε την περιοχή και προκάλεσε καταστροφές σε σχεδόν διακόσιους ναούς, που χτίζονταν για πάνω από διακόσια πενήντα χρόνια, διαχρονικά εμβλήματα της Μπαγκάν, από τον 11ο αιώνα και μετά.

Ωστόσο, πολλά από αυτά που έπεσαν ήταν φτιαγμένα από σύγχρονα υλικά, τιμωρώντας έτσι τους πρώην στρατιωτικούς κυβερνήτες της Μιανμάρ που είχαν θέσει πρώτη τους προτεραιότητα την αποκατάσταση των ναών με ελάχιστο σεβασμό για τα πρωτότυπα αρχιτεκτονικά στυλ.

Ο βασιλιάς Anawratha, ο οποίος ενοποίησε τη χώρα παλαιότερα γνωστή ως Βιρμανία, και κυρίως οι διάδοχοί του, έχτισαν τους ναούς με απίστευτους ρυθμούς πιστεύοντας ότι έτσι θα κερδίσουν θρησκευτικά και πνευματικά οφέλη. Αλλά δυστυχώς εκείνη η ευσέβεια που έδειχναν δεν τους εμπόδισε από να κάνουν πολέμους και να θανατώνουν, κι όλα αυτά με σκοπό την πολυπόθητη εξουσία.

Ένας βασιλιάς, ο Narathu, σκότωσε τον πατέρα του, τον μεγαλύτερο αδελφό του και μία από τις συζύγους του. Σκότωσε επίσης τον αρχιτέκτονα του μεγαλοπρεπούς ναού Dhammayangi, ώστε να μην επαναλάβει το κατόρθωμα και έκοψε τα χέρια των ανύποπτων εργατών όταν τελείωσαν τις εργασίες. Κάποια στιγμή γύρω στα 1287, για λόγους που δεν είναι απολύτως γνωστοί, η πόλη με τους 200.000 ανθρώπους, έγινε μικρή.

Μερικές ιστορικές μαρτυρίες αναφέρουν την εισβολή των Μογγόλων, αλλά άλλοι την αμφισβητούν έντονα, λέγοντας ότι οι στρατοί των Μογγόλων ίσως να μην έφτασαν ποτέ στην πόλη.

Ό,τι και έγινε, όμως, η πόλη άφησε βαριά κληρονομιά στους απογόνους. Είναι το μεγαλύτερο τουριστικό αξιοθέατο της χώρας και από τα σημαντικότερα ιστορικά μνημεία της Νοτιοανατολικής Ασίας, μαζί με το Άνγκορ Βατ της Καμπότζης και τον ναό Μπορομπουντούρ της Ινδονησίας.

Ωστόσο, σε αντίθεση με τις τελευταίες σπουδαίες αρχαιολογικές και θρησκευτικές τοποθεσίες, η Μπαγκάν δεν αναφέρεται ως Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς από την UNESCO, για λόγους καθαρά παραχάραξης και παραμέλησης της συντήρησης που ακολουθήθηκε στη δεκαετία του 1990, για την αποκατάσταση των ζημιών από τον σεισμό το 1975.

Οι προσπάθειες αυτές επέστησαν την προσοχή και τη διεθνή καταδίκη της χώρας και ανάγκασαν την UNESCO να αρνηθεί στη Μπαγκάν τη σφραγίδα του Μνημείου Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς, παρόλο που αναγνώριζε ότι τα μνημεία αυτά αντιπροσωπεύουν το εξαιρετικό καλλιτεχνικό και τεχνικό επίτευγμα μιας πρωτότυπης και καινοτόμου βουδιστικής σχολής τέχνης.

Μεγάλο μέρος της ευθύνης βεβαίως για όλα αυτά φέρει η χούντα που κατέλαβε την εξουσία το 1988, μετά την συντριβή ενός κινήματος υπέρ της δημοκρατίας που βρισκόταν σε εξέλιξη.  

Μέχρι το 1995, οι εργασίες της αποκατάστασης των τέμπλων βρίσκονταν σε πλήρη εξέλιξη για να ολοκληρωθεί γρήγορα το έργο, ώστε να αυξηθεί ο αριθμός των τουριστών στη χώρα, κατάσταση που θα είχε ως αποτέλεσμα, σύμφωνα πάντοτε, με τους στρατηγούς, να εισρεύσει το τόσο αναγκαίο τουριστικό συνάλλαγμα.

Το σχέδιο είχε περιορισμένη επιτυχία, λόγω των ακόμα υπανάπτυκτων υποδομών της χώρας, καθώς και των πολλών μποϊκοτάζ από οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατά του στρατιωτικού καθεστώτος, το οποίο είχε τοποθετηθεί υπέρ της δημοκρατικής Αούνγκ Σαν Σου Κι (Aung San Suu Kyi), η οποία βρισκόταν σε κατ’ οίκον περιορισμό.

Η χώρα απελευθερώθηκε από το στρατιωτικό καθεστώς, αφού το κόμμα της Κι, ο Εθνικός Σύνδεσμος για τη Δημοκρατία, κέρδισε την απόλυτη πλειοψηφία στις ιστορικές γενικές εκλογές του 2015.

Καθώς λοιπόν το έδαφος της Μυανμάρ σείστηκε την Τετάρτη, στις 24 Αυγούστου 2016, οι δονήσεις εκτόπισαν αρκετά καμπαναριά, χαλάρωσαν τη σύνδεση μεταξύ των τούβλων και ράγισαν το κονίαμα, αποκαλύπτοντας έτσι το σύγχρονο υλικό που χρησιμοποιήθηκε επιπόλαια για αποκατάσταση, από το προηγούμενο στρατιωτικό καθεστώς.

Η μήνις των θεών, δυστυχώς μια ακόμα φορά, είχε για θύμα της τις υπέροχες, επιβλητικές αλλά άτυχες ιστορικές παγόδες της εντυπωσιακής κοιλάδας της Μπαγκάν!

Βιβλιογραφία σχετικών παραθεμάτων και αναφορών

Lavaud J.: Pagan. Forest of stupas. The Unesco Courier. June 1956: 29-33. Paris. France.

Pichard Pierre: Pagan. ‘’Burma’s ancient city of 2000 pagodas damaged by a violent earthquake. The Unesco Cοurier. May 1976: 14-19. Paris. France.

Gutter Peter: Law and Religion in Burma. Legal Issues on Burma Journal. April 2001. No 8: 1-71.